- Της Neha L. Khetrapa– Αναπληρώτριας Καθηγήτριας και Αναπληρώτριας Κοσμήτορος για την Διεθνοποίηση στο Jindal Institute of Behavioural Sciences και Εταίρος στο Jindal India
Institute του OP Jindal Global University. Τα ερευνητικά της ενδιαφέροντα εστιάζουν στη
μελέτη της πολιτιστικής κληρονομιάς και των μουσείων.
Το παρόν κείμενο προτείνει μια εξειδικευμένη υπόθεση σύμφωνα με την οποία οι αρχαίες
περιοχές του Μπαλουχιστάν ή οι προ-Χαραππικές τοποθεσίες, μαζί με τη Μεσοποταμία,
λειτούργησαν ως διαμεσολαβητικοί εμπορικοί και πολιτισμικοί κομβόι ανάμεσα στην κοιλάδα
του Ινδού και την αρχαία Κρήτης. Η υπόθεση αυτή βασίζεται στις οπτικές ομοιότητες που
παρατηρούνται ανάμεσα σε αντικείμενα πολιτιστικής κληρονομιάς, τα οποία έχουν έρθει στην επιφάνεια από τις αντίστοιχες περιοχές.
Στο Τμήμα Ελληνικής και Ρωμαϊκής Τέχνης του Μητροπολιτικού Μουσείου Τέχνης (The
Metropolitan Museum of Art) εκτίθενται δύο εντυπωσιακά αντικείμενα που συνδέονται με τον Μινωικό πολιτισμό — έναν πολιτισμό της Εποχής του Χαλκού, ο οποίος πήρε το όνομά του από τον μυθικό βασιλιά Μίνωα. Τα αντικείμενα αυτά είναι ένα μπρούτζινο ειδώλιο ταύρου και ένα σύνολο διπλών πελέκεων από χαλκό. Το πρώτο, χρονολογούμενο στην Ύστερη Μινωική περίοδο (περ. 1400–1200 π.Χ.), θεωρείται υπόλειμμα μινωικής θρησκευτικής πρακτικής. Το δεύτερο (περ. 1700–1450 π.Χ.), με εξίσου τελετουργικό χαρακτήρα, πιθανόν χρησιμοποιείτο ως αναθηματική προσφορά.
Αρχαιολογικές έρευνες έχουν φέρει στο φως διπλούς πελέκεις σε συνδυασμό με γυναικεία
ειδώλια, καθώς και παραστάσεις διπλών πελέκεων κοντά σε εξέχουσες γυναικείες μορφές —
συχνά ερμηνευόμενες ως θεότητες — σε μινωικές τοιχογραφίες και σφραγίσματα. Στην
εικονογραφία των Μινωιτών, η αυτή η γυναικεία μορφή είναι άρρηκτα συνυφασμένη με τη
φύση και τη γονιμότητα. Αυτό υποδηλώνει ότι ο διπλός πέλεκυς αποτελούσε σύμβολο
δύναμης της θεάς πάνω στη βλάστηση και τη ζωή. Επιπλέον, ο ταύρος και ο διπλός πέλεκυς
συχνά ερμηνεύονται από κοινού, ως ιερά αντικείμενα που σχετίζονταν με τελετουργικές
θυσίες ταύρων.
Αξιοπρόσεκτο το γεγονός ότι η μινωική εικονογραφία φαίνεται να συνδέεται και με τεκμήρια
ναυτικών εμπορικών δραστηριοτήτων προς ανατολάς. Η ανακάλυψη κρητικών αγγείων της
Μέσης Μινωικής περιόδου στην Αίγυπτο και στις ακτές της Συρίας επιρρωνύει αυτή την
ερμηνεία. Καθώς τα εμπορεύματα μετακινούνταν κατά μήκος των θαλάσσιων οδών, η
εικαστική τους γλώσσα ενδέχεται να εξελισσόταν, επηρεάζοντας και δεχόμενη επιδράσεις
από τις τοπικές παραδόσεις. Ο ταύρος, για παράδειγμα, εμφανίζεται και στη Μεσοποταμία,
αλλά εκεί απεικονίζεται με φτερά — χαρακτηριστικό γνώρισμα των μεσοποταμιακών
συνθετικών πλασμάτων.
Οι μινωικοί πελέκεις, η θεά και ο ταύρος και ο πολιτισμός της κοιλάδας του Ινδού
Μακριά από την Κρήτη, έχουν εντοπισθεί σποραδικές απεικονίσεις διπλών πελέκεων σε
σφραγίδες (C-23 seal A a) από το Chanhu-Daro, οικισμό της 3ης χιλιετίας π.Χ. κοντά στον ποταμό Ινδό. Επιπλέον, αναφέρεται η ύπαρξη παρόμοιου μοτίβου σε έναν χάλκινο πίνακα
από το Mohenjodaro, σημαντική πόλη του ίδιου πολιτισμού. Παρά την απουσία γραπτών
πηγών που να επιβεβαιώνουν μια άμεση σύνδεση με τους Μινωίτες, οι εικαστικές ομοιότητες
υποδεικνύουν πιθανές πολιτισμικές αλληλεπιδράσεις, πιθανώς μέσω της Μεσοποταμίας, η
οποία γεωγραφικά συνέδεε το Αιγαίο με τη Νότια Ασία.
Ανατολικότερα, έχουν εντοπιστεί αρχαιότητες από χαλκό και ασήμι — γνωστές ως
«Θησαυροί του Χαλκού» — μεταξύ των ποταμών Γάγγη και Γιαμούνα στη βόρεια Ινδία. Τα
αντικείμενα αυτά, τα οποία παραπέμπουν τα χαραππικά ευρήματα, ενδέχεται να κατασκευάστηκαν από ομάδες που μετακινήθηκαν ανατολικά μετά την παρακμή του πολιτισμού της Χαράππας. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ο συσχετισμός διπλών πελέκεων με ανθρωπόμορφα χάλκινα ειδώλια, συνήθως γυναικείες μορφές που ερμηνεύονται ως θεότητες της γονιμότητας ή ως αρχέτυπα της Μητέρας Θεάς. Παράλληλα, η
συμβολική και ιερή σημασία του ταύρου είναι κοινή τόσο στην Κρήτη όσο και στην κοιλάδα
του Ινδού.
Προ-Χαραππικές Θέσεις — Οι Πολιτισμοί του Mπαλουχιστάν
Ενώ τα ευρήματα των «Θησαυρών του Χαλκού» μαρτυρούν την ανατολικότερη επέκταση και
διάδοση των μετα-Χαραππικών παραδόσεων, οι δυτικές παρυφές του ίδιου πολιτισμικού
χώρου χρήσουν επίσης προσοχής. Οι πολιτισμοί που αναδύθηκαν στην ευρύτερη περιοχή
του σημερινού Μπαλουχιστάν — με σημαντικά κέντρα τα Zhob, Quetta, Nal και Kulli —
παρέχουν πολύτιμο υλικό. Αυτοί οι αγροτικοί οικισμοί προϋπήρχαν περίπου 3.000 χρόνια
των μεγάλων πόλεων της κοιλάδας του Ινδού και θεωρούνται προ-Χαραππικοί.
Ένα ιδιαίτερο στοιχείο αυτών των πολιτισμών είναι η παρουσία μοτίβων που θυμίζουν ιερά
μινωικά σύμβολα — διπλοί πελέκεις, ταύροι και γυναικεία ειδώλια της Μητέρας Θεάς. Για
παράδειγμα, δύο αγγεία της παράδοσης του Nal φέρουν μοτίβα διπλών πελέκεων. Επίσης,
από την κοιλάδα του Zhob προέρχονται ειδώλια ταύρων και η λεγόμενη «Θεά Μητέρα του
Zhob». Μολονότι άμεσες διασυνδέσεις ανάμεσα στη μινωική και τη μπαλουχική εικονογραφία παραμένουν δύσκολο να τεκμηριωθούν, η σύγχρονη έρευνα έχει αποκαλύψει εμπορικές και πολιτισμικές επαφές που συνέδεαν την Κεντρική Ασία, τον Περσικό Κόλπο και το Μπαλουχιστάν. Συνολικά, τα στοιχεία από την αρχαία Κρήτη, τον Γάγγη–Γιαμούνα και το
Μπαλουχιστάν υποδηλώνουν την ύπαρξη ιερών και υλικών συνεχειών που εκτείνονταν σε
ολόκληρο τον κόσμο της Εποχής του Χαλκού.
Καθώς οι επισκέπτες του Μητροπολιτικού Μουσείου Τέχνης θαυμάζουν τα μινωικά έργα,
δύσκολα αντιλαμβάνονται τη θέση τους σε ένα ευρύτερο πολιτισμικό συνεχές που συνέδεε τη Δύση με την Ανατολή. Ωστόσο, τα ευρήματα με οπτικές και συμβολικές ομοιότητες απαιτούν περαιτέρω διερεύνηση αυτής της διασύνδεσης, ιδίως όσον αφορά τους ελάχιστα
μελετημένους πολιτισμούς του Μπαλουχιστάν.
