Παναγιώτης Ι. Ηλιόπουλος
Πανεπιστημιακός, Συγγραφέας
Στη σύγχρονη Ελλάδα, το πολιτικό τοπίο έχει συχνά σημαδευτεί από αξεπέραστες
έως τώρα προκλήσεις, αποκαλύπτοντας τις παθολογίες της πολιτικής εξουσίας που
προέρχονται από τη διαφθορά, τον δημαγωγικό λόγο και την έλλειψη ηθικής ηγεσίας.
Αυτό το περιβάλλον απαιτεί μια αναζωογόνηση της ηθικής διακυβέρνησης που
βασίζεται σε ένα φιλοσοφικό πλαίσιο τέτοιο που να προωθεί την πολιτική αρετή και
τη δικαιοσύνη. Εντός αυτού, ο στωικισμός, μια αρχαία φιλοσοφία που δίνει έμφαση
στη σημασία της λογικής, του αυτοελέγχου και της κατανόησης του αναπόδραστου
ρόλου κάποιου μέσα στον κοινωνικό χώρο, μπορεί να προσφέρει ενδιαφέρουσες και
γόνιμες ιδέες για τους σύγχρονους ηγέτες στην Ελλάδα, όπως και για τους πολίτες.
Στο κέντρο των στωικών αρχών εντοπίζεται η ιδέα της προσωπικής ευθύνης, μια ιδέα
που δεν αφορά μόνο την ηγεσία αλλά και τους καθημερινούς ανθρώπους. Τα
ανθρώπινα υποκείμενα που ενσαρκώνουν την στωική ηθική αναγνωρίζουν ότι αν και
δεν μπορούν να ελέγξουν τα εξωτερικά γεγονότα, μπορούν να ελέγξουν τις αποφάσεις
τους και ότι τούτο είναι το μέγιστο αίτιο στην εξέλιξη των υποθέσεών τους. Η
συγκεκριμένη κατανόηση είναι ζωτικής σημασίας για τους πολιτικούς ηγέτες στην
Ελλάδα, καθώς τα στωικά δόγματα μπορούν να προσφέρουν ένα αντίβαρο στις
συναισθηματικές εκκλήσεις και τη λαϊκιστική ρητορική που συχνά θολώνουν τον
ορθολογικό λόγο καθιστώντας τον προϊόν που απευθύνεται σε α-πολιτικές, κατ’
ουσίαν, μάζες. Η τάση του στωικισμού είναι να θωρακίσει το άτομο ώστε να
καταστεί ανεξάρτητο από τα εξωτερικά στοιχεία και να του προσδώσει απόλυτη
αυτοκυριαρχία. Υιοθετώντας τη στωική νοοτροπία, οι πολιτικοί μπορούν να
διαχωρίσουν τον εαυτό τους από τα παροδικά συναισθήματα και τις θυμικές
αντιδράσεις της κοινής γνώμης, βασίζοντας τις αποφάσεις τους σε ορθολογική σκέψη
και ηθικές αντιλήψεις. Αυτή η αποστασιοποίηση τούς επιτρέπει να αντιμετωπίζουν
τις έντονες προκλήσεις της πολιτικής ζωής με ακεραιότητα και δέσμευση για το κοινό
καλό, αντί να υποκύπτουν στις ιδιοτροπίες της δημοτικότητας ή της πολιτικής
ευκολίας αλλά και παρέχει την ευκαιρία να «παιδαγωγούν» το κοινωνικό σώμα, μια
κατεξοχήν ευθύνη του πολιτικού κατά τους στωικούς.
Σε μια εποχή που χαρακτηρίζεται από απογοήτευση και δυσπιστία βαθιά ριζωμένη
προς τους πολιτικούς θεσμούς, εκείνο που μπορεί να ελπίσει κάποιος είναι ότι τούτος
ο μονοσήμαντος δρόμος δεν είναι αναπότρεπτος ούτε μοιραίο απότοκον του
πολιτικού φαινομένου. Η δέσμευση στην πολιτική και ηθική αρετή έχει τη
δυνατότητα να αντισταθμίσει τις παθολογίες της εξουσίας που χαρακτηρίζονται από
διαφθορά και ιδιοτέλεια, σφυρηλατώντας μια νέα πολιτική κουλτούρα εμποτισμένη
με ακεραιότητα και υπευθυνότητα για όλους τους συμμετέχοντες. Επί παραδείγματι,
η στωική πρακτική του αναστοχασμού και της αυτοεξέτασης μπορεί να ενισχύσει
σημαντικά την αποτελεσματικότητα ενός ηγέτη, όπως κι ενός πολίτη. Ειδικότερα,
επιτρέπει στους ηγέτες να αξιολογούν τα κίνητρά τους, να αντιμετωπίζουν τις
προκαταλήψεις τους και να παραμένουν ευθυγραμμισμένοι με τις ηθικές τους αρχές.
Στη σύγχρονη Ελλάδα, όπου η πολιτική σκηνή μαστίζεται από σκάνδαλα, αυτή η
πρακτική μπορεί να βοηθήσει τους ηγέτες να παραμείνουν απρόσβλητοι στη γοητεία
της εξουσίας και να βεβαιωθούν ότι δεν παρεκκλίνουν από την ηθική τους πυξίδα.
Καλλιεργώντας το στωικό σύστημα, οι ηγέτες μπορούν να κατανοήσουν τις ανάγκες
και τις προσδοκίες του πληθυσμού που υπηρετούν, κάτι που είναι απαραίτητο για την
αντιμετώπιση των κοινωνικών διαιρέσεων που έχουν προκύψει μετά από τις
αλλεπάλληλες οικονομικές κρίσεις και την πολιτική ανεπάρκεια.
Οι στωικές αρχές μπορούν επίσης να ενισχύσουν τους κοινωνικούς δεσμούς των
ανθρώπων. Οι Στωικοί τόνισαν την ιδέα της οργανικής συσχέτισης, δηλώνοντας ότι
όλοι οι άνθρωποι αποτελούν μέρος ενός ευρύτερου συνόλου. Αυτή η άποψη είναι
ιδιαίτερα σχετική με τη σύγχρονη Ελλάδα, όπου η διχαστική πολιτική και τα έκδηλα
εμφυλιοπολεμικά κατάλοιπα εξακολουθούν να διασπούν την κοινωνική ενότητα. Η
ηγεσία που βασίζεται στη στωική φιλοσοφία δύναται να προωθήσει μια πιο
συμπεριληπτική προσέγγιση στη διακυβέρνηση, δίνοντας έμφαση στη συλλογική
ευημερία έναντι των κομματικών ατζεντών και των ιδεολογικών διαχωρισμών. Ο
Ρωμαίος στωικός φιλόσοφος Σενέκας τάσσεται υπέρ της άποψης πως η ιδεολογία
οφείλει να καταργείται στο οριακό σημείο της πολιτικής επαφής. Προωθώντας,
επομένως, πολιτικές που ωφελούν την ευρύτερη κοινότητα και βελτιώνοντας τον
διάλογο παραμένοντας εκτός ιδεολογικών γραμμών, οι ηγέτες μπορούν να αρχίσουν
να επουλώνουν τις κοινωνικές ρωγμές και να καλλιεργούν ένα αίσθημα ενότητας. Οι
ηγέτες και οι πολίτες που συναινούν στις στωικές παραδοχές μπορούν να
αντιμετωπίσουν τις κρίσεις με ανθεκτικότητα και δημοκρατική παρρησία,
εστιάζοντας τις ενέργειές τους σε εποικοδομητικές λύσεις. Αυτή η προοπτική δεν
είναι μόνο ωφέλιμη για τους ηγέτες, αλλά χρησιμεύει επίσης για να εμπνεύσει
εμπιστοσύνη σε όλους τους κοινωνικά συμμετέχοντες, γεγονός που ενισχύει την
πεποίθηση ότι η αλλαγή είναι δυνατή και ότι ένα καλύτερο μέλλον μπορεί να
οικοδομηθεί μέσω της συλλογικής προσπάθειας.
Η στωική έμφαση στην κοινότητα και την αμοιβαία υποστήριξη ενθαρρύνει τους
ηγέτες να συμμετέχουν στην κοινωνία των πολιτών. Οι ηγέτες έτσι καλλιεργούν ένα
πολιτικό περιβάλλον όπου οι πολίτες αποκτούν την παιδεία της συνεισφοράς στη
διαδικασία διακυβέρνησης. Αυτή η συνεργατική προσέγγιση μπορεί να δημιουργήσει
εμπιστοσύνη, γεφυρώνοντας το χάσμα μεταξύ των αιρετών αξιωματούχων και του
πληθυσμού. Σε ένα κλίμα σκεπτικισμού απέναντι στους πολιτικούς θεσμούς, η
προώθηση τέτοιων σχέσεων μπορεί να βελτιώσει τη νομιμότητα της διακυβέρνησης
και να διασφαλίσει ότι η ηγεσία είναι πραγματικά αντιπροσωπευτική της βούλησης
των πολιτών. Είναι σημαντικό, πως ο Κικέρων, στο έργο του De Re Publica
διαπιστώνει ότι το δημόσιο αγαθό είναι αγαθό των ανθρώπων, του λαού (res publica
res populi). Ο λαός, κατά τον Κικέρωνα, δεν αποτελεί απλώς έναν αριθμό ανθρώπων
που προσήλθαν μαζί κατά τινά τρόπο, αλλά μια σύναξη με εκδηλωμένη συναίνεση
για δικαιοσύνη και κοινωνία, προς όφελος του κοινού αγαθού. Ωστόσο, προσθέτει ο
ίδιος, η κύρια αιτία αυτής της συγκέντρωσης των ανθρώπων, δεν είναι τόσο η
αδυναμία του ατόμου να επιβιώσει όσο το κοινωνικό πνεύμα, το οποίο έχει
εμφυσήσει η Φύση στον άνθρωπο. Το ανθρώπινο ον, καταλήγει ο Κικέρων, δεν είναι
ένα μοναχικό ή μη κοινωνικό όν και οι σκοποί της ύπαρξής του υπηρετούνται
καλύτερα εντός του περιγράμματος μιας πολιτικής κοινότητας η οποία δεν νοσεί και
δεν θνήσκει εξαιτίας των χρόνιων πληγών της.
Χωρίς ηθική και χωρίς ελευθερία, ωστόσο, οι στωικοί θεωρούν ότι η Πολιτεία δεν
θεραπεύεται. Σημειωτέον πως για τον Σενέκα, η αναδοχή της πολιτικότητας και η εισαγωγή στην πολιτική κοινωνία δεν συνεπάγονται με κανέναν τρόπο την απέκδυση της ελευθερίας. Κατά τον Ρωμαίο φιλόσοφο, κανείς δεν δύναται να δεσμεύσει το άτομο σε μια εκχώρηση των κυρίαρχων του πολιτικών δικαιωμάτων, γιατί μια τέτοια πράξη ισοδυναμεί με την άρνηση της έλλογης υπόστασής του. Ο πολίτης είναι το ίδιο σημαντικός όσο ο πολιτικός, στην κοίτη της πολιτικής δραστηριότητας. Υιοθετώντας την προσωπική ευθύνη, την αρετή, τον στοχασμό, τη διασύνδεση, την αποδοχή των αντιθέτων αντιλήψεων και τη δέσμευση για συνεργατική διακυβέρνηση, οι ηγέτες μπορούν να καλλιεργήσουν μια πολιτική κουλτούρα που παρέχει προτεραιότητα στην ευημερία της κοινωνίας. Αλλά και οι πολίτες δεν μπορούν να ελπίζουν στην πολιτική ίαση όσο απεμπολούν το πολιτικό τους δικαίωμα της άσκησης έμμεσης εξουσίας (η οποία δεν εξαντλείται στην ψηφοφορία αλλά στον τρόπο που πολιτικά ενεργούν ως ηθικά υποκείμενα), καθώς μια λειτουργική Πολιτεία αφορμάται από όλα τα πολιτικά
υποκείμενα, όταν εκείνα είναι από κοινού αφοσιωμένα στις αρχές της ακεραιότητας, της συνεργασίας και της δικαιοσύνης.
