Του Ιωάννη Χρ. Ιακωβίδη *
Η Κωνσταντινούπολη ζει τις τελευταίες της στιγμές προ της Αλώσεως .Ας
μεταφερθούμε νοερά στη Βασιλεύουσα που επί χίλια και πλέον έτη φώτιζε την
ανθρωπότητα! Προφητείες επαληθεύονται. Η Υπέρμαχος Στρατηγός εγκαταλείπει
την Πόλη της…
25 Μαϊου 1453, Παρασκευή : Σε πάνδημη λιτανεία της θαυματουργού εικόνας της
« (…) αύτη εκπεσούσα αίφνης των χειρών των κρατούντων αυτήν(…) , έπεσε
πρηνής επί το έδαφος (…), οι τε ιερείς και οι βαστάζοντες την εικόνα, μετά κόπου
ανέστησαν αυτήν και επέθεσαν εις τους ώμους των φερόντων». (Λαμπαδαρίδου,σελ.
450) «(…) Έπειτα δε , πριν προφθάσωσι να προχωρήσωσι πολύ, ενώ ήτο μεσημβρία,
βρονταί πολλαί και αστραπαί κατερράγησαν μετά νέφους, και επήλθε ραγδαία βροχή
μετά χαλάζης σφοδροτάτης, ώστε δεν ηδύναντο πλέον ν΄ανθέξωσι ή να
προχωρήσωσι οι ιερείς και οι φέροντες την εικόνα» . «(…)(Λαμπαδαρίδου,σελ. 454
)Σε λίγο όλο εκείνο το πλήθος είχε διαλυθεί (…). Και οι φωνές αγωνίας παντού,
φωνές βοηθείας , φωνές επίκλησης στο Θεό μάταιες(…). Ερήμωση παντού…
ερήμωση». (Λαμπαδαρίδου, σελ. 455)
26 Μαϊου 1453, Σάββατο :« Ξαφνικά ένα παράξενο γεγονός τράβηξε την προσοχή
μας. Ομίχλη πυκνή απλώθηκε πάνω από την κοιμισμένη Βασιλεύουσα, ομίχλη βαριά
σαν χειμωνιάτικη καταχνιά ή σαν νεφέλη που την εξέχεαν οι φιάλες της Αποκάλυψης
(…).(Λαμπαδαρίδου, σελ. 463)Η ομίχλη πύκνωσε τώρα και συγκεντρώθηκε απάνω
στον τρούλο της Αγια- Σοφιάς, σηκώνοντας τις λευκόγκριζες γάζες της από τους
κήπους και τα σπίτια και τους δρόμους. Έμεινε εκεί γύρω από το σταυρό κάμποση
ώρα και ύστερα υψώθηκε , μακρύς ελικτικός χιτώνας που περιβάλλει αόρατη
παρουσία (…). Ήτανε μια λεπτή λουρίδα που χανότανε προς τα πάνω , ακροπατώντας
ακόμα στο μεγάλο σταυρό. Ευθύς ο ήλιος θάμπωσε και μια ανατριχίλα σύρθηκε πάνω
από το πλήθος, σαν παγωμένος αέρας ή σαν ψυχές νεκρών, και ταραχτήκαμε(…)».(Λαμπαδαρίδου, σελ. 464) Το βράδυ «φως αστράπτον καταβαίνον εξ ουρανών και δι΄ όλης της νυκτός άνωθεν της πόλεως εστός διέσκεπεν αυτήν(…).Και ουχ ήπλωτο ως σύνηθες το πρότερον(…), αλλ΄ εκ του μακρού μόνον εφάνη και ευθύς διασκορπισθέν αφανές εγένετο». (Λαμπαδαρίδου,σελ. 470) «(…) Σηκώνω τα μάτια προς τον παμμέγιστο θόλο του ναού. Η λάμψη διασκορπιζότανε αργά , και παγωμένες δέσμες σκοταδιού κάλυπταν ευθύς τα ψηφιδωτά (…). Έθου σκότος , και εγένετο νύξ , εν αυτή διελεύσονται πάντα τα θηρία του δρυμού». (Λαμπαδαρίδου,σελ. 472 ) « Το φεγγάρι χανότανε από προχτές. Και ο λαός της
Βασιλεύουσας (Λαμπαδαρίδου,σελ. 473) που για αιώνες το σύμβολό του ήτανε το φεγγάρι , προετοιμαζόταν για τη συμφορά». (Λαμπαδαρίδου, σελ. 474 )
27 Μαϊου 1453, Κυριακή: « (…) Τρεις βολές απανωτές της μεγάλης βομβάρδας, με
τη μέθοδο του τριγώνου, τρεις καταραμένες βολές, που σημάδεψαν το μεσοτείχιο,
εκεί, στην πληγωμένη πύλη του Αγίου Ρωμανού, και η καταστροφή ήταν ακαριαία.
Το είδαμε να σωριάζεται σαν χάρτινο(…). Τρελαθήκαμε. Τώρα δεν μας χώριζε τίποτα
πια από τους εχθρούς, έβλεπαν τις κινήσεις μας, μάς έβλεπαν…. μείναμε ανοχύρωτοι
και γυμνοί(…).(Λαμπαδαρίδου, σελ. 476) Από τα έρημα τείχη μας κοιτάξαμε το
αντικρινό στρατόπεδο (…). Είδαμε τις βομβάρδες, που γυαλίζανε οι ράχες τους (…) .
Είδαμε τους αμέτρητους σωρούς του πολεμικού υλικού, που είχανε ετοιμάσει για τη
μεγάλη επίθεση. Χιλιάδες σκάλες και αρπάγες(…).(Λαμπαδαρίδου, σελ. 483) Σε μια
χλωμή μαρμαρυγή του φεγγαριού είδα τον αυτοκράτορα (…). Εγκαταλειμμένος από Θεό και ανθρώπους, ανέβαινε μονάχος το Γολγοθά του, μονάχος με το λαό του (…). Ο μόνος που ήρθε με τη θέλησή του να τόνε βοηθήσει , για την τιμή της χριστιανοσύνης και την τιμή του κόσμου , ήτανε ο Ιωάννης ( Ιουστινιάνης), αυτός ο γενναίος άνδρας (…). Κανείς. Ούτε ο πάπας, ύστερα από τόσες υποσχέσεις, ούτε η γαληνοτάτη Βενετία(…), ούτε ο Βράγκοβιτς της Σερβίας, που αλίμονο, έστειλε βοήθεια στο Σουλτάνο(…). Κανείς ,κανείς(…)».(Λαμπαδαρίδου,σελ. 484)
28 Μαϊου 1453 , Δευτέρα: « Ο πένθιμος ήχος από τις καμπάνες της Βασιλεύουσας φτάνει έως απάνω στο παλάτιο των Βλαχερνών. Εδώ, στη μεγάλη αίθουσα του Πορφυρογεννήτου, έχουνε συναχθεί όλοι οι στρατιωτικοί ηγήτορες, Έλληνες και Βενετοί οφικιάλιοι, πρόκριτοι και δήμαρχοι της μελλοθάνατης Πόλης. Και ο αυτοκράτορας, επίσημος και συγκινημένος, με τη λευκή στρατιωτική του στολή, ετοιμάζεται να μιλήσει, να βρει τα λόγια τα κατάλληλα που οδηγούν (Λαμπαδαρίδου, σελ. 512) στο ύστατο χρέος(…).(Λαμπαδαρίδου, σελ. 513) Στρέφω το κεφάλι και βλέπω τον Παλαιολόγο. Ετούτη είναι η στιγμή της ύστατης αγωνίας του, λέω, η στιγμή που ανοίγει τις πύλες προς τον έντιμο θάνατο(…).(Λαμπαδαρίδου,σελ. 513) Η ματιά μου περιφέρεται άπληστα στην τεράστια αυτοκρατορική αίθουσα με τα
ραγισμένα ψηφιδωτά και τα σπασμένα πολυκάνδηλα (… ). (Λαμπαδαρίδου, σελ. 514)
Ακούω τις καμπάνες και το θρήνο της Βασιλεύουσας από τη μια. Ακούω τις ωρυγές
και το θόρυβο της προετοιμασίας τον ανατριχιαστικό από την άλλη ( …) Η φωνή του
Παλαιολόγου βαριά , σταθερή, συγκινημένη(…), όλοι στρέφουν το βλέμμα να τον
ιδούν αυτόν τον πολυφίλητο αυτοκράτορα, τον βασανισμένο, τον μαρτυρικό(…)»
(Λαμπαδαρίδου,σελ. 515)
«Ευγενέστατοι άρχοντες και εκλαμπρότατοι δήμαρχοι και στρατηγοί, και
γενναιότατοι συστρατιώτες, και όλος ο πιστός και τίμιος λαός, ξέρετε καλά πως
έφτασε η ώρα που ο εχθρός της πίστης μας θέλει με κάθε τέχνασμα και τρόπο να μας
στενοχωρήσει περισσότερο και να μας κάνει πόλεμο σφοδρό, με μεγάλες
συγκρούσεις και συρράξεις από στεριά και θάλασσα, για να κατορθώσει και να χύσει το δηλητήριό του, σαν φίδι, και να μας καταπιεί σαν ανήμερο λιοντάρι. Σας λέω
λοιπόν να σταθείτε αντρειωμένοι και γενναιόψυχοι, όπως κάνατε πάντοτε ως τώρα
εναντίον των εχθρών της πίστης. Σας παραδίνω την εκλαμπρότατη και φημισμένη
αυτή πόλη, πατρίδα σας και βασίλισσα των πόλεων.
Ξέρετε καλά, αδέρφια, ότι για τέσσερις λόγους οφείλουμε όλοι να προτιμήσουμε το
θάνατο παρά τη ζωή: πρώτον, για την πίστη και την ευσέβειά μας, δεύτερον, για την
πατρίδα, τρίτον, για το βασιλέα και το Χριστό, και τέταρτον, για τους συγγενείς και
φίλους.
Λοιπόν αδέρφια, αν οφείλουμε να αγωνιστούμε μέχρι θανάτου για έναν και μόνο
από τους τέσσερις αυτούς λόγους, πολύ περισσότερο για όλους μαζί, όπως προφανώς
κατανοείτε. Αν για τις αμαρτίες μας παραχωρήσει ο Θεός τη νίκη στους ασεβείς, θα
διακινδυνεύσουμε υπέρ της πίστεως της αγίας που μας παραχώρησε ο Χριστός με το
αίμα του. Αυτό είναι το σπουδαιότερο απ’ όλα. Τι θα ωφεληθεί κανείς αν κερδίσει
τον κόσμο όλο και χάσει την ψυχή του; Δεύτερον, χάνουμε έτσι μια περίφημη
πατρίδα και, ακόμη, την ελευθερία μας. Τρίτον, χάνουμε την άλλοτε περιφανή και
σήμερα ντροπιασμένη, ταπεινωμένη και εξουθενωμένη βασιλεία, η οποία γίνεται
έρμαιο του ασεβούς τυράννου. Τέταρτον, στερούμεθα τις προσφιλείς γυναίκες και τα
παιδιά μας και τους συγγενείς μας(…).( www.geetha.mil.gr )
Εμείς κάθε ελπίδα μας τη στηρίζουμε στην ακαταμάχητη δύναμη του Θεού. Αυτοί
έχουν πλήθος όπλα και στρατό και ιππικό, αλλά εμείς έχουμε πίστη στο όνομα του
Κυρίου και σωτήρα και, δεύτερον, στα χέρια μας και τη δύναμή μας, που μας χάρισε
η θεία πρόνοια. Ξέρω ότι αυτό το αναρίθμητο μπουλούκι των εχθρών, καθώς είναι η
συνήθειά τους, θα βαδίσει εναντίον μας με βαναυσότητα και με έπαρση, με πολύ
θράσος και βία, για να μας συνθλίψουν, λόγω του ολιγάριθμου της παράταξής μας,
και να μας καταπονήσουν με την κούραση, και με φωνές πολλές και ισχυρές να μας
φοβίσουν. Τις φλυαρίες τους αυτές τις ξέρετε καλά και δεν είναι ανάγκη να
μιλήσουμε γι’ αυτές. Και σε λίγη ώρα θα τα κάνουν όλα αυτά, και θα πετάξουν πάνω
μας σαν άμμο της θάλασσας αναρίθμητες πέτρες, βέλη και βλήματα. Ελπίζω να μη
μας βλάψουν με αυτά, γιατί βλέποντάς σας χαίρομαι πολύ και τρέφω τη σκέψη μου
με ελπίδες σαν κι αυτή, δηλαδή πως, αν και είμαστε λίγοι, είμαστε ωστόσο πολύ
επιδέξιοι, επιτήδειοι, ρωμαλέοι, δυνατοί, ικανοί για μεγάλα έργα, και καλά
προπαρασκευασμένοι. Με τις ασπίδες σας καλύπτετε καλά τα κεφάλια σας στις
συμπλοκές και τις συρράξεις. Το δεξί σας χέρι, που κρατάει τη ρομφαία, να είναι
πάντοτε μακρύ. Οι περικεφαλαίες σας, οι θώρακες και η σιδερένια πανοπλία σας είναι
πολύ ικανά, όπως και τα άλλα σας όπλα, και στη συμπλοκή θα σας εξυπηρετήσουν
πολύ. Οι αντίπαλοι ούτε έχουν τέτοια ούτε γνωρίζουν να τα χρησιμοποιούν. Εσείς
είσαστε, επίσης, προστατευμένοι πίσω από τα τείχη, και οι απροστάτευτοι δύσκολα
προχωρούν. Γι’ αυτό γίνετε μαχητές έτοιμοι, ισχυροί και μεγαλόψυχοι, για όνομα του
Θεού.
Μιμηθείτε τους λίγους ελέφαντες των αρχαίων Καρχηδονίων, που μόνο με τη
φωνή και την όψη τους έτρεψαν σε φυγή μέγα πλήθος ρωμαϊκού ιππικού. Και αν
είχαν τη δύναμη να τρέψουν σε φυγή ζώα χωρίς λογική, πόσο μάλλον εμείς που
είμαστε κύριοι των ζώων , αυτοί που έρχονται να μας αντιπαραταχθούν σαν ζώα
χωρίς λογική, είναι χειρότεροι απ’ αυτά. Τα δόρατά μας, οι ρομφαίες μας, τα τόξα μας
και τα ακόντιά μας θα στραφούν εναντίον τους. Και φανταστείτε πως παίρνετε μέρος
σε κυνήγι αγριόχοιρων, για να καταλάβουν οι ασεβείς ότι δεν αντιμάχονται με ζώα
χωρίς λογική, όπως είναι αυτοί, αλλά με άρχοντες, και αφέντες τους, και απογόνους
των Ελλήνων και των Ρωμαίων»(…).( www.geetha.mil.gr )
«Σώπασε ο αντρειωμένος . Με τα δάκρυα να λαμπυρίζουνε στα ματωμένα μάτια του.
Και τους κοιτάζει όλους με αγωνία. Περιμένει την απάντησή τους. Θα αγωνιστούνε
μαζί του έως την τελευταία τους πνοή; Θα δεχτούνε οι Βενετοί και οι Λιγουρίτες να
θυσιάσουνε τη ζωή τους για τη σωτηρία της πόλης του και για την τιμή της
χριστιανοσύνης; Η φωνή των αντρειωμένων ακούγεται ομόψυχη» : « Αποθάνωμεν
υπέρ Χριστού πίστεως και της πατρίδος ημών». (Λαμπαδαρίδου,σελ. 518 )
29 Μαϊου 1453, Τρίτη: « Εάλω, εάλω, εάλω… Παίρνει ο αγέρας την κραυγή, να
τήνε ταξιδέψει στις ράχες των αετών, να τήνε πάει ψηλά στα καμπαναριά της Δύσης,
να την ακούσουνε στον ύπνο τους όσοι την εγκατέλειψαν αβοήθητη τη Βασιλεύουσα,
να τρομάξουνε(…). (Λαμπαδαρίδου,σελ. 594. Γουστάβος Σλουμπερζέ – Κάρολος
Ντηλ,σελ.100-107)
Η δεύτερη βεβήλωση της Αγίας Σοφίας το 2020
Η απόφαση μετατροπής της Αγίας Σοφίας σε τέμενος στις 10 Ιουλίου
2020 εκ μέρους του Ερντογάν και η προσευχή μέσα σε αυτή στις 24
Ιουλίου 2020 προξένησαν ανείπωτη θλίψη σε όλους μας. Η Ελένη
Γλύκατζη-Αρβελέρ δήλωσε:« Αν ακούσω ότι τα ψηφιδωτά έχουν δακρύσει, δεν
θα εκπλαγώ ούτε θα ρωτήσω για ποιο λόγο χτυπούν πένθιμα οι καμπάνες.
(…)Σήμερα έγινε η πραγματική άλωση της Πόλης». («Συγκίνησε με την παρέμβασή
της για την Αγία Σοφία η Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ»…) Ο πρώην Πρόεδρος της Ελληνικής Δημοκρατίας, Προκόπης Παυλόπουλος, επισημαίνει: «Η πολιτισμική βεβήλωση της Αγίας Σοφίας δεν είναι εσωτερικό ζήτημα της Τουρκίας. Είναι μείζον ζήτημα κατάφωρης παραβίασης του Διεθνούς και του Ευρωπαϊκού Δικαίου ».( Παυλόπουλος, Μελέτες για τα εθνικά θέματα…, σελ.74) O Τaner Αkçam, Ph. D., Professor of History, ανέφερε, μεταξύ άλλων : «Εμείς δεν μπορούμε να δημιουργήσουμε μια νέα πολιτισμική αξία. Μπορούμε μόνο να την κατακτήσουμε, να την χαλάσουμε, να την γκρεμίσουμε και να την καταστρέψουμε. Αυτό συνέβη με ένα από τα σπουδαιότερα μνημεία της παγκόσμιας κληρονομιάς, την Αγία Σοφία.(…)» (« “Αγία Σοφία τζαμί; Ντροπή!” …)
Ο αείμνηστος Χρήστος Γιανναράς καταγράφει και τα εξής: «(…)Οι
Άραβες δεν συνυπολογίζουν τους Έλληνες στον κόσμο της Δύσης που είναι
σήμερα (σ.σ. το 1995) ο μισητός πολιτιστικός τους αντίπαλος. Για τον
αραβικό κόσμο οι Έλληνες είναι ακόμη συνεχιστές του Βυζαντίου, όσο κι
αν το ελλαδικό κράτος αποστρέφεται μετά βδελυγμίας μια τέτοια συνείδηση
συνέχειας. Τον Ελληνισμό επιβουλεύεται μόνο ο οθωμανικός ισλαμισμός,
αιρετικός ο ίδιος και άκρως αντιπαθής για τον αραβικό
μουσουλμανισμό.(…)»( Γιανναράς, Αντιστάσεις στην αλλοτρίωση,… σελ. 20)
Στις 6 Μαϊου 2024 η Μονή της Χώρας στην Κωνσταντινούπολη μετατράπηκε σε
τζαμί…
( Σημ. γράφοντος: το ανωτέρω άρθρο στηρίχθηκε σε κείμενο που δημοσιεύθηκε στο
περιοδικό « Επίκαιρα», τεύχος 241, 29/05-04/06/2014, στο οποίο εν συνεχεία έγιναν
προσθήκες).
Ενδεικτική βιβλιογραφία
-Αγία Σοφία. Μνημείο Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς, συλλογικό έργο,
πρόλογος :Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ, Αθήνα: Η Καθημερινή, 2020.
« “Αγία Σοφία τζαμί; Ντροπή!” Η συγκλονιστική συνέντευξη του Τούρκου
ακαδημαϊκού -ιστορικού Τανέρ Ακσάμ στην εφημερίδα Ahval. “Ζούμε στον 21 ο
αιώνα, η νοοτροπία μας είναι ακόμη εκείνη του 1453.”», στο περιοδικό «Βιθυνιακά
Χρονικά», έτος Ι΄, τεύχος 37, Οκτώβριος-Δεκέμβριος 2021, υπεύθυνη έκδοσης:
Επίχαρις Μιχαηλίδου, Νίκαια: Αδελφότης Βιθυνών, σελ.7-9.
-Γαβριηλίδου Ευγενία, Αγία Σοφία. Το αιώνιο σύμβολο της Ορθοδοξίας. 1.500 χρόνια
από την ανέγερσή της, Αθήνα: Εστία Επενδυτική ΜΜΕΑ.Ε., 2020.
-Γιανναράς Χρήστος, Αντιστάσεις στην αλλοτρίωση. Επίκαιρη κριτική σχοινοβασία,
Αθήνα: Ίκαρος, 1997 και 2008.
-www.geetha.mil.gr: Αποσπάσματα του τελευταίου λόγου του Κωνσταντίνου
Παλαιολόγου πριν από την Άλωση.
– Δετοράκης Θεοχάρης , Αγία Σοφία, Αθήνα : Μίλητος , 2014.
-« Η πολιορκία και η Άλωση της Κωνσταντινουπόλεως» ,στο Ιστορία του Ελληνικού
Έθνους, τόμ. Θ΄, Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1980, σελ.207-213.
-Κασσεσιάν Γρηγ. Ιωσήφ, Πήραν την Πόλη…Αρμενικοί θρήνοι για την Άλωση της
Βασιλεύουσας, Αθήνα: Τσουκάτος .
– Κορωναίος Παναγ. Γιάννης, «Η Πόλις εάλω για δεύτερη φορά!», στο
Greeks Channel.
-Κοντοζαμάνης Ηλίας, Κωνσταντινούπολη. Ταξιδεύοντας ανατολικά της
Εδέμ, πρόλογος Θωμάς Κοροβίνης, Θεσσαλονίκη – Αθήνα: iWrite, 2019,
σελ.167.( O Ηλίας Κοντοζαμάνης, ανώτατος Δικαστικός, εικαστικός,
αγιογράφος και συγγραφέας έχει ταυτίσει μεγάλο μέρος της ζωής του με
τη Βασιλεύουσα. Συνεργάζεται με τον γράφοντα, έχοντας φιλοτεχνήσει
μέχρι στιγμής τα βιβλία του για τις Αχαρνές(2023), τη Λάπηθο( 2024) ,
καθώς και για τον ελληνισμό της Αφρικής(2021) με συν-συγγραφέα τον
καθηγητή του Τμήματος Κοινωνιολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου,
Γεράσιμο Νικ. Καραμπελιά).
-Λαμπαδαρίδου- Πόθου Μαρία, Πήραν την Πόλη , πήραν την…, ιστορικό
μυθιστόρημα, Αθήνα : Κέδρος,1996.
-Ντηλ Κάρολος , Η ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, μετάφραση: Γιώργος
Μαυρουδής, Αθήνα: Δαμιανός, 176-178.( Προσφορά εφημ. “Real News”)
-Παυλόπουλος Προκόπης, Μελέτες για τα εθνικά θέματα και το κυπριακό ζήτημα,
Αθήνα: Ευρασία, Δεκέμβριος 2020, σελ.74.
-Του ιδίου, « Ωμή παραβίαση του ευρωπαϊκού κεκτημένου » ( Παρέμβαση για Αγία Σοφία), στο
https;//www.epikaira.gr, 8 Μαϊου 2024.
– Runciman Steven , Η Άλωση της Κωνσταντινούπολης 1453 , Αθήνα: Παπαδήμας ,
2010.
-Σλουμπερζέ Γουστάβου- Ντηλ Καρόλου , Βυζαντινές μορφές, επιμ. Αλέξης
Δαμιανός, Αθήνα : Δαμιανός ( προσφορά εφημ. « Real News») , σελ. 92-107 ( « Ο
Κωνσταντίνος ΙΑ΄Δραγάσης, ο τελευταίος αυτοκράτορας του Βυζαντίου » )και 108 –
114 « Ο Μωάμεθ ο Β΄στην Αγία Σοφία») .
-«Συγκίνησε με την παρέμβασή της για την Αγία Σοφία η Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ»,
στο www.protothema.gr›greece›article›suginise-me-tin…, 11 Ιουλ 2020.
-Σωφρονίου Δ. Χριστόφορος, Το εισοδικό της Αγίας Σοφίας, Αθήνα: Δόμος, 2019.
-Τσβάιχ Στέφαν , Οι μεγάλες στιγμές της ανθρωπότητας, Αθήνα : Πατάκης
(η΄έκδοση),( για την Άλωση της Κωνσταντινουπόλεως το 1453) σελ. 37-65.
-Φραντζής Γεώργιος – Μπάρμπαρο Νικολό , Η Πόλις εάλω, Αθήνα : Α. Α.
Λιβάνης, 1993: ο τελευταίος λόγος του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου , σελ.54-60.
*Διδάκτωρ Κοινωνιολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου, φιλόλογος, ιστορικός ,
πολιτικός επιστήμων και συγγραφέας
