« Επίκαιρα», τεύχος 376, 09/06-22/06/2017 και « Βιθυνιακά
Χρονικά», υπεύθυνη έκδοσης: Επίχαρις Μιχαηλίδου, φιλόλογος, έτος ΙΔ΄, τεύχος 51,
Απρίλιος -Ιούνιος 2025
Tου Ιωάννη Χρ. Ιακωβίδη- Διδάκτωρ Κοινωνιολογίας του Παντείου
Πανεπιστημίου, φιλόλογος, ιστορικός , πολιτικός επιστήμων και συγγραφέας
Το 1922 επέρχεται η ανεπούλωτη Μικρασιατική Καταστροφή, καθώς , στο
πλαίσιο της λεγόμενης Realpolitique , οι Μεγάλες Δυνάμεις δεν δίστασαν να μας
θυσιάσουν στον βωμό των συμφερόντων τους, εγκαταλείποντάς μας τη στιγμή της
μεγάλης τραγωδίας . Ο Κεμάλ εκμεταλλευόμενος τις αλληλοσυγκρουόμενες βλέψεις
τους υπέγραψε σύμφωνα φιλίας και συνεργασίας το 1921 με τους Ιταλούς ,
Γάλλους και τους Σοβιετικούς , που τον ενίσχυαν πολιτικά , οικονομικά και
στρατιωτικά, ενώ η χώρα μας παρέπαιε στη δίνη του Εθνικού Διχασμού (1915-1922)
. Η δική μας στρατιωτική και πολιτική ηγεσία προέβη σε πολλά λάθη και
παραλείψεις τόσο πριν όσο και μετά τις εκλογές της 14 ης Νοεμβρίου 1920 , όταν οι
βενιζελικοί απώλεσαν την εξουσία. Η επιστροφή όμως του βασιλέα Κωνσταντίνου
, φίλου των Γερμανών κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο (1914-1918), κατόπιν
Δημοψηφίσματος τον Δεκέμβριο του 1920 θα προσφέρει στους συμμάχους το
πρόσχημα για να μας εγκαταλείψουν στο μικρασιατικό μέτωπο.
Η πρωτεύουσα της Ιωνίας πυρπολήθηκε στις 13 Σεπτεμβρίου 1922 . Βάσει
ξένων πηγών, ο Μουσταφά Κεμάλ είχε δώσει το σύνθημα για τις σφαγές και τον
αφανισμό της Σμύρνης . Ο Άγιος Χρυσόστομος , Μητροπολίτης Σμύρνης
μαρτύρησε, όπως και 347 ιερείς από τους 459 της επαρχίας Σμύρνης . Στους 2.000
ανέρχονται οι ναοί της Μικράς Ασίας, που λεηλατήθηκαν, μετατράπηκαν σε
τεμένη, σε στάβλους ή αποθήκες και στους 800 της Θράκης. Κατά τον Χρήστο
Σολομωνίδη κάηκαν περί τα 4.000.000 τ. μ., περίπου 55.000 σπίτια, εκ των οποίων τα 43.000 ελληνικά ˙ 10.000 αρμενικά και 2.000 ξένων υπηκόων. Αποτεφρώθηκαν
117 σχολεία κοινοτικά και ιδιωτικά και 5.000 καταστήματα . Ο George Horton
καταγράφει ότι οι στρατιώτες του Κεμάλ επιχείρησαν συστηματικό εμπρησμό της
πόλης , επιδιώκοντας την εξολόθρευση των Χριστιανών αυτής της περιοχής και
τον αποκλεισμό επανόδου τους στην ιδιαίτερή τους πατρίδα.
« Σκηνές Κόλασης καίνε τα μάτια μου»
« (…) Η βάρκα ξεκινάει προς το καράβι που θα που θα μας ανεβάσουν κι εγώ κάνω το
σταυρό μου. Την ώρα που ανέβαινα τη σκάλα για να επιβιβαστώ στο πλοίο , ρίχνω μια
ματιά πίσω μου , στα Βουρλά, την πατρίδα μου. Την εικόνα που είδα την κουβαλάω
μέσα μου μέχρι σήμερα και θα την κουβαλάω μέχρι να πεθάνω. Καπνοί, φωτιές,
ρημαγμένο τοπίο, σκηνές Κόλασης καίνε τα μάτια μου , και τ΄ αφτιά μου ακόμα
βουίζουν απ΄ τις σπαρακτικές κραυγές που γεμίζουν το δειλινό. Οι ακτίνες του ήλιου
που δύει πέφτουν πέφτουν πάνω σ΄ αυτό τον κρανίου τόπο, που μέχρι τότε ήταν η
αγαπημένη και όμορφή γη μου. Τόση αγάπη, τόσα γέλια, τόση ευτυχία που έζησα μέχρι
τότε στα αγαπημένα μου Βουρλά χάθηκαν για πάντα»…
Βάσει της Απογραφής του 1928, οι πρόσφυγες που συνέρρευσαν εδώ
ανέρχονταν σε 1.221.849 άτομα, εκ των οποίων οι 151.892 ήλθαν πριν από το 1922.
Το 51,3% των προσφύγων, είχε την προέλευση από τη Μ. Ασία, το 21% από την
Ανατ. Θράκη, το 14,9% από τον Πόντο και το 3,2% από την Κωνσταντινούπολη. Ο
πραγματικός αριθμός των εγκατασταθέντων προσφύγων ήταν όμως μεγαλύτερος, αν
ληφθεί υπ΄ όψιν η υψηλή θνησιμότητα του προσφυγικού κόσμου λόγω της διαμονής
σε πρόχειρα καταλύματα και σκηνές, της ψυχικής οδύνης και της ανεπαρκούς
ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης.
« (…) Το ελληνικό κράτος παραχώρησε στους πρόσφυγες παράγκες , κάτι τετράγωνες
κατασκευές με τόσα κενά ανάμεσα στις σανίδες τους , που χώραγε ολόκληρο το χέρι
σου μέσα. Πήραμε χαρτί και κλείναμε τις χαραμάδες κι αρχίσαμε τον πόλεμο με τους
κοριούς. Κοπάδι οι κοριοί έπεφταν πεινασμένοι πάνω μας. Θυμάμαι το φαρμακείο του
Βαγενά, σε μια πάροδο της Αθηνάς , απ΄ όπου παίρναμε θειάφι για να διώξουμε τους
κοριούς με τις αναθυμιάσεις», διηγούνταν , μεταξύ πλήθους άλλων βιωμάτων , η
Φιλώ Χαϊδεμένου, γεννημένη εν έτει 1899 από Ναξιώτη πατέρα και Σμυρνιά μητέρα
στα Βουρλά της Μικράς Ασίας, τις αρχαίες Κλαζομενές , απόφοιτος της
Αναξαγορείου Αστικής Σχολής, οποία μετέστη πλήρης ημερών σε ηλικία 108 ετών.
29 Αυγούστου του 1922 στην παραλία. Για 15 μέρες σφαγές, φωτιά, καταστροφή στα
Βουρλά. Είχε τρία αδέλφια. Τα δύο, οι στρατιώτες, χάθηκαν, το ίδιο και το
μικρότερο αλλά και ο πατέρας της κατά τη διάρκεια της Καταστροφής .
Στο πλοίο μπήκε με τη μητέρα της. Φεύγοντας έβλεπε τα Βουρλά να καίγονται.
Ήταν ηλιοβασίλεμα. Πονούσε πολύ κι έλεγε : “Αχ, Βουρλά μου αντίο! Φεύγω, αλλά
δεν θα σας ξεχάσω ποτέ.”17 μέρες στο πλοίο : στη Χίο, στη Σάμο, σε κάθε λιμάνι,
άφηνε ανθρώπους. 12 Οκτωβρίου του 1922. Τη νύχτα ένας βαρκάρης οδήγησε τους
πρόσφυγες κάτω από την Εκκλησία του Αγίου Νικολάου στον Πειραιά. Αυτή τη
νύχτα δεν θα τη λησμονήσει ποτέ. Κρύωνε πολύ. Μετά, με τη μητέρα της πήγε στη
Νάξο για έξι μήνες, εν συνεχεία στο Μοσχάτο, σε μία μεγάλη αποθήκη, και στα
“Νέα Σφαγεία”(Ταύρος). Πολλοί οι κοριοί… Εν τω μεταξύ παντρεύτηκε έναν
Αθηναίο και εργαζόταν ως καπελού. Έμεναν στα Εξάρχεια . Ήλθε ο πόλεμος του’40.
Αντάλλασσαν τα χρυσαφικά τους με τρόφιμα… Με το σύζυγό της, τον Γιώργο,
πεζή μετέβησαν στην Κοζάνη. Περπατούσαν επί 38 μέρες πάνω στο χιόνι, από τις 31 Ιανουαρίου 1942. Εκεί έμειναν για τρία χρόνια. Συνδέθηκαν με την αντίσταση στο
βουνό. Το 1950 εγκαταστάθηκαν στη Νέα Φιλαδέλφεια. Από τότε η ερωτηθείσα
ενεργούσε για την κατασκευή του μνημείου Μικρασιατών και Αλησμόνητων
Πατρίδων. Την τίμησε ο Πατριάρχης με τη σφραγίδα του Οικουμενικού
Πατριαρχείου.
Πάλεψε για τη λειτουργία του Μουσείου
Σε προχωρημένη ηλικία, αφού είχε υπερβεί τα ενενήντα της χρόνια, εργάστηκε
ακατάπαυστα για τη σύσταση του Μουσείου Μικρασιατικού Ελληνισμού που
τέθηκε για πρώτη φορά σε λειτουργία στα τέλη της δεκαετίας του 1990, στο παλαιό
Δημαρχείο της Νέας Φιλαδέλφειας. Προς επίτευξη του στόχου της ταξίδεψε στη
γενέτειρά της και έφερε χώμα από την Αναξαγόρειο Σχολή , για να το εκθέσει στο
μουσείο. Δεν δίστασε να επισκεφθεί όλη τη χώρα και να ενημερώσει τους απανταχού
Μικρασιάτες. Λόγω του σεισμού του 1999, το οίκημα υπέστη μεγάλες ζημιές και τα
εκθέματα στεγάστηκαν μετά από λίγα έτη στον χώρο του Ιδρύματος Απόδημου
Ελληνισμού "Ανδρέας Παπανδρέου", τα εγκαίνια του οποίου τέλεσε ο Πατριάρχης Βαρθολομαίος. Ωστόσο υπολειτουργούσε εξαιτίας της έλλειψης προσωπικού και
πόρων. Τελικά, στις 2 Απριλίου 2007 το μουσείο, που φέρει το όνομά της,
εγκαινιάστηκε εκ νέου και φιλοξενεί άνω των πεντακοσίων εκθεμάτων .
Άλλωστε , το είχε αποφασίσει : « (…) δε θα ξαναδώ τον τόπο μου, αλλά δε θα
τον ξεχάσω ποτέ. “ Μην κλαις, Μικρά Ασία, για την καταστροφή σου ! Εμείς, τα παιδιά
σου, δε θα σε ξεχάσουμε ποτέ! Θα είσαι πάντα μέσα στην καρδιά μας. ΄Ασε να
κλάψουμε εμείς για σένα… Μπορεί να φεύγουμε μακριά σου, αλλά πάντα θα είμαστε
μαζί σου!”(…) Φέτος, μια κυρία Βουρλιώτισσα μου είπε πως, χρόνια μετά την
Καταστροφή, εδώ στην Ελλάδα, στη Φιλαδέλφεια, πέθανε η γιαγιά της και τη θάψανε
στον Κόκκινο Μύλο. Όταν ετοίμαζαν τη σορό για την ταφή, ανακάλυψαν στην τσέπη
της γιαγιάς το κλειδί του σπιτιού της στα Βουρλά · δεν το έβγαζε ποτέ από την τσέπη της
και το φύλαγε για να μπορέσει να ξαναγυρίσει στο σπίτι της. Η ίδια γυναίκα , με τα
πρώτα χρήματα που μπόρεσε να μαζέψει , αγόρασε ένα φτυάρι για να είναι έτοιμη να
καλλιεργήσει το κτήμα της μόλις γύριζε στην πατρίδα. Αυτά σας τα διηγούμαι για να
καταλάβετε πως πράγματι οι άνθρωποι πίστευαν πως θα γύριζαν πίσω στην πατρίδα
τους ».
Η παρακαταθήκη της Φιλιώς ισχύει-mutatis mutandis- για κάθε πρόσφυγα, και για
εμάς , τους Κυπρίους εκτοπισμένους του 1974 : « Ο νους μου φεύγει ξανά και πηγαίνει
σε μέρη που με πονάνε, σε μέρη που δε θα ξεχάσω ποτέ · ο πόνος θα σταματήσει μόνο
όταν πεθάνω. Το σώμα μου βρίσκεται εδώ, στο τώρα, αλλά το μυαλό μου συνεχίζει να
τριγυρνάει στο τότε, στην αγαπημένη πατρίδα, που δεν ξέχασα ούτε για μια στιγμή. Η
ζωή μου όλα αυτά τα χρόνια κινείται μόνη της, μηχανικά · νομίζω ότι όλοι εμείς που διωχτήκαμε, που υποφέραμε , που ξεσπιτωθήκαμε, που αποκτήσαμε βίαια μια νέα
πατρίδα, δε θα λησμονήσουμε ποτέ τον τόπο μας, τη Μικρά Ασία. Πάντα θα μας πονάει
η θύμησή της, όσα κι΄ αν περάσαμε από τότε, και πάντα θα ξαναγυρίζει σ΄ εκείνα τα
χρόνια, στις ρίζες μας».
Προς τιμήν της η Ιερά Μητρόπολη Νέας Ιωνίας και Φιλαδελφείας και το
πολιτιστικό της Ίδρυμα « Ιωνία» , έχουν ανεβάσει στο θέατρο Βεάκη την ομώνυμη
θεατρική παράσταση με πρωταγωνίστρια την καταξιωμένη ηθοποιό Δέσποινα
Μπεμπεδέλη και πέντε νέους αξιόλογους ηθοποιούς, τις Χαρά Κεφαλά και
Εμμανουέλα Χαραλάμπους – Ένγκελ και τους Ζαχαρία Καρούνη, Αλέξανδρο
Καλπακίδη και Αλκιβιάδη Μαγγόνα .
Η Δέσποινα Μπεμπεδέλη προσπάθησε, όπως λέει , να ζωντανέψει την τόλμη της
Φιλιώς, το θάρρος , τη μαχητικότητα , τη « συμπόνια για τον συνάνθρωπό της , που
την χαρακτήριζαν. Τη σοφία της! Απόσταγμα τριών αιώνων ζωής! Είμαι πολύ τυχερή
που για όσο κρατήσει αυτό το όνειρο θα λέω: Φιλιώ με λένε…» σημειώνει . Ο δε
Ζαχαρίας Καρούνης , Διευθυντής του Ιδρύματος Πολιτισμού « Ιωνία», επισημαίνει
ότι προ τεσσάρων ετών διάβασε το βιβλίο της Φιλιώς Χαϊδεμένου « Η Διαθήκη της
Ιωνίας» και για πολλούς νέους όλα αυτά φαντάζουν μακρινή ιστορία .Δεν είναι έτσι
όμως τα πράγματα, διότι η γιαγιά Φιλιώ ζούσε πριν από λίγα χρόνια « και πως πολλοί
άλλοι με τις ίδιες εμπειρίες με αυτήν ζουν ακόμα, θα καταλάβει (σ. σ.: κανείς) πως
αυτή η φρικτή ιστορία που έζησε ο ελληνισμός της Μικράς Ασίας, κάθε άλλο παρά
μακρινό παρελθόν είναι .(…) Πριν τελειώσω την ανάγνωση, είχα ήδη αποφασίσει πως
αυτά που είδαν τα μάτια της έπρεπε να ανέβουν στο θέατρο…»
Ο σκηνοθέτης της παράστασης, Βασίλης Ευταξόπουλος , αναρωτιέται : « Πώς θα
ήταν η ζωή μας χωρίς το παρελθόν μας; Πώς θα ήταν η κοινωνία μας χωρίς τη
μνήμη;» , ενώ ο Άγγελος Αγγελή ( σκηνικά – κοστούμια) διαπιστώνει ότι : «όλες οι
χαμένες πατρίδες είναι άψυχοι τόποι, θαμμένοι στις ψυχές μας. Τόποι που
καταστράφηκαν , μάτωσαν εγκαταλείφθηκαν… Από το 1922 έως το 1974 πέρασαν
μόνο 52 χρόνια. Κι όμως. Το όνομα του τόπου, άλλο. Η ζωή, άλλη. Μόνον η μνήμη
μάς δικαιώνει και η αληθινή ιστορία. Σήμερα εκκενώνεται η Μοσούλη και ένας ακόμη
τόπος περνάει στη μνήμη των ανθρώπων του . Μονάχα η μνήμη και το γινάτι του, “ να
μην ξεχάσω τη ζωή”, μπορεί να τον κρατήσει ζωντανό».
Σε Ψήφισμα της Διεθνούς Ένωσης Ακαδημαϊκών για τη Μελέτη των Γενοκτονιών
(IAGS) , 16 Δεκεμβρίου 2007 , αναφέρεται, μεταξύ άλλων: «H οθωμανική
εκστρατεία κατά των χριστιανικών μειονοτήτων της Αυτοκρατορίας μεταξύ 1914 και
1923 αποτέλεσε μια Γενοκτονία εναντίον των Αρμενίων, Ασσυρίων και Ελλήνων».
Ενδεικτική βιβλιογραφία και ιστογραφία
– Βενέζης Ηλίας , Μικρασία, χαίρε, Αθήνα: Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 1995.
-“The Great Fire of Smyrna – The Genocide of Greeks in Asia Minor Remembered:
100th Anniversary Commemoration, Illinois Holocaust Museum, September 18,
2022.
– «Η γενοκτονία του Ελληνισμού της Μικράς Ασίας», στο http://users.uoa.gr ›
kathimerini_genocide_minor_asia , 18 Φεβρουαρίου 2001.
-« Η Μικρασιατική Καταστροφή», στο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος
ΙΕ ΄: 1913-1941, Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1978, σελ. 200-247.
-Ιντζέμπελης Ελπιδοφόρος, Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή. Για την ίδρυση και
οργάνωση των ελληνικών πανεπιστημίων Σμύρνης και Αθήνας, Σελίδες από τη ζωή
του, πρόλογος: Θεολόγου Κώστας, Αθήνα: Στοχαστής, Ιούνιος 2023.
-Καραμπελιάς Γιώργος, 1922. Δοκίμιο για τη Νεοελληνική Ιδεολογία, Αθήνα:
Εναλλακτικές Εκδόσεις, 2002.
– Καψής Π. Γιάννης, Όταν οι άγγελοι πέθαιναν στη Σμύρνη, Αθήνα: Πεδίο, 2022.
-Καψής Παντελής, « Μια προφητεία που πραγματοποιείται», στο Εμπρός, 1
Ιανουαρίου 1950. Αναδημοσιευθέν και στο βιβλίο Μικρασιατικαί Αναμνήσεις με την
πένα του Παντελή Καψή( 1880-1963), Αθήνα 2022, σελ. 221-225.
-«κ΄η Ανατολή του αιμάτου σιντριβάνι». Μικρασιατική Εκστρατεία 1919-1922. Αίτια
και συνέπειες μιας Καταστροφής», συλλογικό έργο: Θανάσης Διαμαντόπουλος,
Κωνσταντίνος Φωτιάδης, Αντώνης Κλάψης, Κυριάκος Ιακωβίδης, Δημήτριος Ν.
Χριστοδούλου, Αλέξανδρος Μακρής, Ιωάννης Δασκαρόλης, Ιωάννης Μπόγρης,
Πιέρρος Τζανετάκος, Βασίλειος Λουμιώτης, Χρήστος Νοταρίδης και Κωνσταντίνος
Βλάσσης, Αθήνα: Γκοβόστης, Ιούλιος 2022.
-Κολοκυθάς Κ. Χριστόφορος , Ο άγιος Χρυσόστομος , μητροπολίτης Σμύρνης και οι
συν αυτώ αθλήσαντες επίσκοποι Μ. Ασίας, Καμένα Βούρλα, 2005.
-Murat De Jean, The great extirpation of Hellenism and Christianity in Asia Minor,
Miami -Florida-USA, February 1999: το βιβλίο δόθηκε στον γράφοντα από την
αείμνηστη Nancy Horton ( θυγατέρα του George Horton, του Αμερικανού Προξένου
στη Σμύρνη το 1922) κατά την επίσκεψή του στην οικία της , στη Βούλα.( 2
Φεβρουαρίου 2005) . Βλ. (ενδεικτικά) «Νάνσυ Φίλις Χόρτον (1912-2016)» , στο
https://www.kathimerini.gr, 24 Φεβ 2016.
6
-Παπαπολυβίου Πέτρος, « Ο Σμύρνης Χρυσόστομος και η Κύπρος», στο Ψηφίδες
Ιστορίας . Σημειώματα για την Ιστορία της Κύπρου στην εφημερίδα «Ο
Φιλελεύθερος» , 2006-2016, Λευκωσία: Ρίζες , 2017, σελ.57-58.
-Τζανακάρης Ι. Βασίλης , Δακρυσμένη Μικρασία, Αθήνα: Μεταίχμιο, 2008.
– Toynbee J. Arnold, Η φονική τυραννία των Τούρκων, Αθήνα: Λαβύρινθος, 2020.
-« Φιλιώ Χαϊδεμένου», οδηγός θεατρικής παράστασης , Ίδρυμα Πολιτισμού
«Ιωνία».
-Της ίδιας, Τρεις αιώνες. Μια ζωή. Γιαγιά Φιλιώ η Μικρασιάτισσα , Αθήνα: Α.Α.
Λιβάνης, 2005.
-Χόρτον Τζορτζ, Η κατάρα της Ασίας , πρόλογος: Γιάννης Π. Καψής, Αθήνα: Α. Α.
Λιβάνης, 1992.
-Horton George, The Blight of Asia, Athens-Greece : The Society for the Study of
Greek History, 2001.
-Χρήστου Θανάσης, Οι δυνάμεις αστυνόμευσης του ελληνικού κράτους στο μετέωρο
βήμα τους προς τη Μικρά Ασία. Αφετηρίες, πρωταγωνιστές και κατακτήσεις( 1919-
1922). Πρόλογος : Γεράσιμος Καραμπελιάς και Ιάκωβος Δ. Μιχαηλίδης, Αθήνα:
Πολιτιστικό Κέντρο Ελληνικής Αστυνομίας και Εργαστήριο Νεότερης και
Σύγχρονης Ελληνικής Ιστορίας Πανεπιστημίου Πελοποννήσου, 2022.
-Του ιδίου, Ο Κωνσταντίνος Στεφ. Καραθεοδωρή(1873-1950) και οι αυτοβιογραφικές
σημειώσεις του( Ανάτυπο από την επιστημονική επετηρίδα της Σχολής
Ανθρωπιστικών Επιστημών και Πολιτισμικών Σπουδών του Πανεπιστημίου
Πελοποννήσου, Νέδα 2 (2017-2018), Αθήνα: Ηρόδοτος, 2022, σελ. 283-335.
