Της Σταματίας Καραγεωργίου-Πάπιστα , συγγραφέως του βιβλίου DONUS
Κατά τον Erik Erikson, τον επιστήμονα που εισήγαγε τον όρο «κρίση ταυτότητας», «τα άτομα που παραμένουν σε σύγχυση σχετικά με την ταυτότητά τους είναι ανασφαλή, μπερδεμένα καιχαμένα αναφορικά με τη θέση τους και το ρόλο τους στον κόσμο.»
Η διεργασία της αυτογνωσίας είναι σημαντικό να καταλήγει σε σαφείς απαντήσεις στο
θεμελιώδες ερώτημα: «ποιος είμαι;»
Αυτό που γεννά και εντείνει το φαινόμενο της κρίσης ταυτότητας στη γειτονική χώρα έχει να
κάνει με το ότι οι απαντήσεις προσφέρονται συγκεχυμένες. Η εθνική ταυτότητα της σύγχρονηςΤουρκίας δεν είναι αποτέλεσμα κοινωνικών διεργασιών και ζυμώσεων, αλλά προϊόν πολιτικής απόφασης που επιβλήθηκε δια ροπάλου.
Για να κατανοήσουμε, λοιπόν, την κρίση ταυτότητας στην Τουρκία, θα πρέπει να
ψηλαφίσουμε τη μέθοδο με την οποία αυτή η ταυτότητα επιβλήθηκε.
Κατά τον Ηρόδοτο, ένα «έθνος» χαρακτηρίζεται από κοινή καταγωγή, θρησκεία, γλώσσα,
κουλτούρα. Από τότε μέχρι τώρα, η έννοια του έθνους έχει λάβει και πιο χαλαρές θεωρήσεις, που είναι αποδεκτές. Ενδιαφέρον, ωστόσο, παρουσιάζει η άποψη του σύγχρονού μας Φρέντρικ Μπάρθ, που βρίσκεται στον αντίποδα. Ο Μπάρθ παρατηρεί ότι υπάρχουν ομάδες με τάση να αυτοπροσδιορίζονται δια του αποκλεισμού κι όχι με βάση τα κοινά τους χαρακτηριστικά.Προσδιορίζονται δηλαδή όχι με κριτήριο το «ποιοι είναι», αλλά το «ποιοι ΔΕΝ είναι».
Έχω σχηματίσει την εντύπωση ότι τέτοια είναι η περίπτωση της εθνικής ταυτότητας της μετα-οθωμανικής Τουρκίας. Ας πάρουμε όμως το θέμα από την αρχή:
Στα τέλη του 19 ου αι. διαφαίνεται το τέλος των μεγάλων Αυτοκρατοριών που αντικαθίστανται από κράτη εθνικά. Η παραπαίουσα Οθωμανική Αυτοκρατορία για να επιβιώσει είναι ανάγκη να αποκτήσει χαρακτηριστικά έθνους. Το πρόβλημα είναι ότι τα χριστιανικά έθνη εμφανίζονται με ισχυρές ταυτότητες, ενώ τα μουσουλμανικά, δεν διαθέτουν κανένα από τα χαρακτηριστικά που θέλει ο Ηρόδοτος: ούτε κοινή καταγωγή, ούτε κουλτούρα, ούτε γλώσσα, καλά-καλά ούτε θρήσκευμα, αφού μέσα στους κόλπους του Ισλάμ υπάρχουν πολλές διαιρέσεις, Σουνίτες, Σιίτες,Μπεκτασήδες, Αλεβίτες κλπ.
Έπρεπε, λοιπόν, αφού η σύγκλιση -μέσω μεταρρυθμίσεων που δεν εφαρμόζονταν-
απέτυχαν, τα ετερόκλητα στοιχεία να «ομογενοποιηθούν» δι’ άλλης οδού. Τα οράματα των
υπόδουλων λαών κρίνονται ‘απειλητικά’ και η λύση που επιλέχθηκε για την απόκτηση
ομοιογενούς πληθυσμού, ήταν να εκλείψουν τα οράματα μαζί και οι οραματιστές…
Είναι σαφές ότι τόσο οι Νεότουρκοι όπως και ο Κεμάλ στη συνέχεια, υιοθετούν αυτή την
αντίληψη. Με βάση το Ισλάμ, δηλαδή το θρήσκευμα που ήταν το πιο εκτεταμένο κοινό στοιχείο,ξεκινά η προσπάθεια για την απόκτηση ενιαίας εθνικής ταυτότητας. Συνεπώς, έπρεπε να λείψουν οι υπόλοιποι, κυρίως οι χριστιανοί, που είναι ιδιαίτερα ανταγωνιστικοί στο κομμάτι της Οικονομίας.
Κάπως έτσι ξεκινά από τα τέλη του 1913-αρχές 1914 –σχεδόν αμέσως μετά την άλωση της
κυβέρνησης από τους Νεότουρκους- η εφαρμογή του σχεδίου με βίαιους εκτοπισμούς από την Ανατολική Θράκη και την Ιωνία που γρήγορα απλώνονται στον Πόντο και την Προποντίδα και κορυφώνονται με έντονους διωγμούς κατά των Ελλήνων και με την ταυτόχρονη εξολόθρευση τωνΑρμενίων και των Ασσυροχαλδαίων.
Επίσης, δεν είναι τυχαίο ότι την ίδια εποχή, την άνοιξη του 1914 η Τουρκία κάνει για πρώτη
φορά επίσημη πρόταση στην Ελλάδα περί υποχρεωτικής ανταλλαγής πληθυσμών. 1 Βέβαια, αυτή η πρόταση είναι περιορισμένη, αλλά δείχνει τις προθέσεις της Τουρκίας δέκα χρόνια σχεδόν πριναπό την Συνθήκη της Λωζάννης.
Η ήττα στον Α’ Παγκόσμιο πόλεμο δεν επέτρεψε στους Νεότουρκους την ολοκλήρωση του
‘έργου’· η εξαφάνιση των Ελλήνων έχει μείνει στη μέση. Αυτή την εκκρεμότητα αναλαμβάνει ναδιεκπεραιώσει ο Κεμάλ, ο οποίος αποβιβάζεται στη Σαμψούντα στις 19 Μαΐου 1919 ως
εκπρόσωπος του Σουλτάνου για να επιβάλλει τάξη. Αντί γι’ αυτό, οργανώνει συνέδρια και
Στις 16.5.1914 ο τούρκος πρέσβης στην Αθήνα Γκαλίπ Κεμάλ προτείνει στον Βενιζέλο ανταλλαγή του ελληνικού πληθυσμού του βιλαετίου Σμύρνης και Θράκης με τον τουρκικό της Μακεδονίας.ξεσηκώνει τον μουσουλμανικό κόσμο με διπλό στόχο: α) να ολοκληρώσει το σχέδιο εξόντωσης και β) να θέσει τα θεμέλια της νέας Τουρκίας. Οι αποφάσεις των συνεδρίων αυτών είναι πολύ διαφωτιστικές. Μας βεβαιώνουν ότι οι χριστιανοί δεν έχουν θέση εκεί, γι’ αυτό κανένας χριστιανός δεν εκλήθη να συμμετάσχει.
Το θέμα όμως δεν σταματά με την εξάλειψη των ετερόθρησκων. Όλοι οι υπόλοιποι
υποχρεωτικά πρέπει να μπουν σε ένα χωνευτήρι και να αποκτήσουν όσα το δυνατόν
περισσότερα κοινά χαρακτηριστικά πέρα από το θρήσκευμα.
Στο Εθνικό Σύμφωνο του Κεμάλ που ψηφίστηκε από την Τουρκική Εθνοσυνέλευση στις 17
Φεβρουαρίου 1920 ως Τουρκία ορίζεται η χώρα όπου κατοικούν «μη Άραβες μουσουλμάνοι».
Μιλήσαμε προηγουμένως για προσδιορισμό με βάση το «ποιοί ΔΕΝ είναι». Παρατηρούμε,
λοιπόν, ότι τόσο το ποιά είναι η Τουρκία, όσο και το ποιοι είναι οι σύγχρονοι Τούρκοι,
θεμελιώνεται σε μία άρνηση: ΜΗ άραβες μουσουλμάνοι.
Μετά τις γενοκτονίες η ομογενοποίηση παίρνει συγκεκριμένο πρόγραμμα και δομή.
Κοινό θρήσκευμα
Σίγουρα ΔΕΝ είναι χριστιανοί. Όσους απέμειναν μετά την ανταλλαγή πληθυσμών, σταδιακά τους περιορίζουν και έμμεσα ή άμεσα τους διώχνουν. Οι νόμοι περί επαγγελμάτων (1926, 1928,1932) απαγορεύουν σε μη Τούρκο ή μη μουσουλμάνο την άσκηση μιας μακράς λίστας επαγγελμάτων, το 1934 έχουμε πογκρόμ κατά των Εβραίων, το 1942 επιβάλλεται φόρος ακίνητης περιουσίας (varlık vergisi) ο οποίος είναι αβάστακτος για τους μη μωαμεθανούς και συμβολικός για τους μωαμεθανούς, χωρίς δικαίωμα ένστασης, άμεσα καταβλητέος, προβλέπει κατάσχεση κινητής και ακίνητης περιουσίας και καταδίκη σε καταναγκαστικά έργα μέχρι την αποπληρωμή. Ο ίδιος ο Φαΐκ Οκτέ, ο οικονομικός διευθυντής Κωνσταντινούπολης και ο αρμόδιος για την εφαρμογή του νόμου, ομολογεί ότι ο στόχος ήταν η οικονομική και φυσική εξόντωση των μη μουσουλμάνων. Στη συνέχεια έχουμε το πογκρόμ του 1955, τις απελάσεις του 1964, την αρπαγή το 1970 της ακίνητης περιουσίας των χριστιανικών ιδρυμάτων.
Αλλά ακόμα και μέσα στο Ισλάμ οι διαφοροποιήσεις πρέπει να εξαλειφθούν για ένα
αποτέλεσμα πιο σφιχτό. Επιβάλλεται το σουνιτικό Ισλάμ. Το 1925 με νόμο κλείνουν τα ταρικάτ (τάγματα, θρησκευτικές αδελφότητες, δόγματα) και οι τεκέδες, οι χώροι λατρείας των Αλεβιτών.
Κοινή κουλτούρα
Τι άλλο ΔΕΝ είναι; Κατά το εθνικό σύμφωνο, ΔΕΝ είναι Άραβες.
Έτσι, εν μια νυκτί (1.1.1929) αλλάζει το αλφάβητο από αραβικό σε λατινικό, αλλάζει εν
πολλοίς η γλώσσα, καθώς εξοβελίζονται οι αραβικές λέξεις, γίνεται έντονη προσπάθεια να
εκλείψουν έθιμα που κρίνονται μη τουρκικά. Και να αποκτηθεί κοινή κουλτούρα.
Στην πράξη, η «ομογενοποίηση» στο θέμα της κουλτούρας έχει πολλές εκφράσεις και εμπεριέχει και την προσπάθεια «διόρθωσης» στο θέμα της κοινής καταγωγής. Π.χ.
Α. με τη δημιουργία κοινής και ενιαίας ιστορίας. Αποφασίζεται «η επίσημη θέση για την
Ιστορία» η οποία λίγο-πολύ παραμένει μέχρι σήμερα. Αυτό γίνεται στα ιστορικά συνέδρια της δεκαετίας του ’30, από ιστορικούς οι οποίοι ήταν στην πλειοψηφία πολιτικές προσωπικότητες.
Αποφεύγεται η σύνδεση με το οθωμανικό παρελθόν, βεβαίως «θάβεται» η ένοχη περίοδος των γενοκτονιών που –στην καλύτερη περίπτωση- παρουσιάζονται ως άμυνα και αντι-ιμπεριαλιστικός αγώνας, υποστηρίζεται ότι οι Τούρκοι είναι απόγονοι αυτών που ίδρυσαν τους πολιτισμούς του Ιράκ, της Ανατολίας, της Αιγύπτου και του Αιγαίου. Υπ’ αυτό το πρίσμα, αφού ο άνθρωπος πρωτοέζησε στην περιοχή της Ανατολίας, οι Τούρκοι είναι το πρώτο έθνος και όλα τα υπόλοιπαπροέρχονται από αυτούς. Εν ολίγοις σφυρηλατείται αυτό που επισημαίνει ο Etienne Copaux,εθνολόγος στο CNRS, «…οι κεμαλικοί ιστορικοί σφυρηλατούν ένα ‘νέο παρελθόν’».
Β. Για να τονωθεί ακόμη περισσότερο η «εθνική υπερηφάνεια» έχουμε και τη «θεωρία της
Γλώσσας-Ήλιου», που λέει ότι η τουρκική είναι η γλώσσα από την οποία προήλθαν όλες οι άλλες.
(Αυτή η θεωρία ωστόσο, δεν περπάτησε πολύ ούτε εντός Τουρκίας)
Γ. Ο «κεμαλισμός» είναι μια άλλη έκφραση της προσπάθειας αυτής. Κατά τον Στέφανο
Πεσμαζόγλου, ο κεμαλισμός έπαιξε ρόλο κοσμικής θρησκείας και υπηρετήθηκε από όλες τις
δυνάμεις, κίνημα, κράτος, στρατό, κυβέρνηση. Προβλήθηκε ως μοναδική ιδεολογία του έθνους.Σύμφωνα μ’ αυτόν, «ο τουρκικός εθνικισμός» είναι η μόνη λύση για όλα τα προβλήματαοικονομικά, κοινωνικά, πολιτικά και πολιτιστικά. Για χρόνια, ακόμα και οποιαδήποτε παραλλαγή βρισκόταν αυτόματα υπό διωγμό.
Δ. Ιδρύονται πολιτιστικές οργανώσεις όπως οι «τουρκικές εστίες», που βρίσκονται κάτω από
τον έλεγχο του κράτους–κόμματος, δυο έννοιες που –δεν θα έπρεπε αλλά- εδώ ταυτίζονται. Μην ξεχνάμε ότι η Τουρκική Δημοκρατία μέχρι το 1950 ήταν ένα κράτος μονοκομματικό. Οι εκλογές μέχρι τότε είχαν την έννοια: οι πολίτες να επιβεβαιώσουν τη λίστα με τα μέλη του Κοινοβουλίου,που αποφάσιζε η Κυβέρνηση-Κόμμα.
Ε. Το 1935 όταν οι κάτοικοι της Τουρκίας κλήθηκαν να δηλώσουν επώνυμα, ασκήθηκαν
ασφυκτικές πιέσεις για να μη δηλωθούν επώνυμα που φανερώνουν «αλλότρια» καταγωγή.
Επίσης, μέχρι πρόσφατα το ληξιαρχείο δημιουργούσε σοβαρά προβλήματα σε όσους ήθελαν να δώσουν στα παιδιά τους ονόματα σύμφωνα με τις παραδόσεις μιας άλλης ομάδας. Π.χ., σύμφωνα με έκθεση του Οργανισμού Helsinki Watch, τουρκικό δικαστήριο στην ανατολική επαρχία Agri, με απόφασή του της 6.5.1983, έκρινε ότι τα ονόματα των παιδιών μιας κουρδικής οικογένειας Brusk και Bineos, έρχονται σε σύγκρουση με τα χρηστά ήθη, τις παραδόσεις και τα συμφέροντα του τουρκικού κράτους. Το δικαστήριο
άλλαξε υποχρεωτικά τα ονόματα των παιδιών σε Mehmet και Emine.
Κοινή γλώσσα.
Εδώ στοχεύει η εκστρατεία που ξεκίνησε το 1928 με το σύνθημα «Πολίτημίλα τουρκικά». Όποιος μιλούσε άλλη γλώσσα, πλήρωνε πρόστιμο και καθένας μπορούσε να σε «συνετίσει», στον δρόμο ή στο λεωφορείο.
Γενικά, ό,τι παρουσιάζει διαφοροποίηση, αντιμετωπίζεται εχθρικά. Συστηματικά μέσω
προπαγάνδας η επίσημη ταυτότητα -το «εμείς»- ταυτίζεται με το καλό, τη δικαιοσύνη, τη
νομιμότητα, την ηθική κι ό,τι διαφέρει, είναι «οι άλλοι» που ταυτίζεται με τον «ζωντανό εχθρό», «την απειλή», «την αδικία». Από τότε μέχρι τώρα, όποιος δεν μπαίνει στο χωνευτήρι να ομογενοποιηθεί, πρέπει να λείψει.
Ίσως τώρα γίνεται αντιληπτό γιατί στις περασμένες τουλάχιστον γενεές Τούρκων υπήρχε
έντονη η ανάγκη να ανήκουν στο «εμείς» και διάχυτος ο φόβος μη τυχόν και κατηγορηθούν ως «άλλοι».
Σήμερα ζούμε στην εποχή της επικοινωνίας και της πληροφορίας. Ήταν επόμενο, λοιπόν, οι
σύγχρονοι Τούρκοι να αρχίσουν να αναρωτιούνται για αυτό το ασφυκτικό πλαίσιο ταυτότητας.Βλέπουν ότι στον κόσμο υπάρχουν πολλά έθνη που δεν έχουν τα χαρακτηριστικά του Ηροδότου, όπως Αμερικανοί, Καναδοί, Ελβετοί, αλλά βιώνουν πνεύμα ελευθερίας.
Η αντίδραση σε κάτι που σου επιβάλλεται τόσο απροκάλυπτα και η περιέργεια για ό,τι σου
«απαγορεύεται», μπορεί να γίνει πολύ βασανιστική. Όταν μάλιστα συνδυάζεται μ’ αυτήν την
ανακολουθία επίσημης ιστορίας και οικογενειακών διηγήσεων που αναφέραμε στην αρχή, αυτό που ο Mert Kaya ονομάζει «πάλη μνήμης και πληροφορίας».
Είναι δύσκολο πια να πεισθούν για την αναγκαιότητα μέτρων που οι κυβερνήσεις τους
κρίνουν «απαραίτητα για την κοινωνική συνοχή», που, ωστόσο, βρίσκονται μεταξύ αστείου και τρομακτικού. Π.χ: το 2005 η Τουρκία άλλαξε τις λατινικές ονομασίες τριών ζώων, ζαρκαδιού, αλεπούς και αιγοπρόβατου. Βέβαια, οι λατινικές ονομασίες είναι διεθνείς και δεν τροποποιούνται με μονομερή απόφαση της Τουρκίας, η οποία ισχύει μόνο εντός των συνόρων της. Οι ονομασίες που άλλαξε είναι: Vulpes vulpes kurdistanica, Ovis Armeniana και Capreolous capreolous armenious. Και στις τρεις περιπτώσεις αφαιρέθηκε ο «εθνικός» προσδιορισμός με την αιτιολογία ότι απειλείται η υπόσταση του έθνους.
Έρχεται αναπόφευκτα η ώρα που οι αντιφάσεις καταρρίπτουν τα στερεότυπα. Το να ζεις
αυτή τη διαδικασία, να γκρεμίζονται οι στύλοι πάνω στους οποίους θεμελιώνεται η ύπαρξή σου, είναι πολύ σκληρή εμπειρία. Οι σύγχρονοι Τούρκοι, λοιπόν, βιώνουν αυτό που λέει ο Μίλαν Κούντερα: «Εκεί που σε πληγώνει η κυρίαρχη εξουσία, εκεί βρίσκεται η ταυτότητά σου».
Προφανώς και όλο αυτό το φαινόμενο δεν αφορά στο σύνολο του πληθυσμού. Εξακολουθεί
να υπάρχει η μερίδα της βαθιάς ανατολής που ζει σε άλλη ταχύτητα και –συνεπώς- στην απόλυτη άγνοια, όμως, βαίνει αυξανόμενη η μερίδα αυτών που αναρωτιούνται, ψάχνουν, ανακαλύπτουν την αλήθεια. Αυτή η μερίδα δεν θέλει να ζει στο σκοτάδι, όταν έχει πια μάθει ότι υπάρχει φως.
Είναι το κομμάτι εκείνο που –με όποιο κόστος- θέλει να γνωρίσει τον εαυτό του, αποζητά την αλήθεια σε βάθος.
ΣΤΑΜΑΤΙΑ ΚΑΡΑΓΕΩΡΓΙΟΥ-ΠΑΠΙΣΤΑ
ΠΗΓΕΣ:
1.Aysun Akan, PRESS DISCOURSE IN TURKEY AS AN AGENT OF DISCRIMINATION TOWARDS THE NON-
MUSLIMS: A CRITICAL ANALYSIS OF THE PRESS COVERAGE OF THE 1934 THRACE EVENTS, 1942 WEALTH
TAX AND 6/7 SEPTEMBER RIOTS, MIDDLE EAST TECHNICAL UNIVERSITY, SEPTEMBER 2009,
2.Hugh Pulton, ΗΜΙΨΗΛΟ, ΓΚΡΙΖΟΣ ΛΥΚΟΣ ΚΑΙ ΗΜΙΣΕΛΗΝΟΣ, ΕΚΔ. ΟΔΥΣΣΕΑΣ 1997
3.Ece Temelkuran, Τουρκία, παραφροσύνη κα μελαγχολία, εκδ. ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ, Μάιος 2017
4.Γ.Ε.Σ., Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΣΤΡΑΤΟΣ ΕΙΣ ΤΗΝ ΣΜΥΡΝΗΝ, (Μάϊος 1919-Μάϊος 1920), εκδ. Δ/νση Ιστορίας
Στρατού, Αθήνα 1957
5.Στέφανος Πεσμαζόγλου, ΕΥΡΩΠΗ-ΤΟΥΡΚΙΑ ΑΝΤΑΝΑΚΛΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΙΑΘΛΑΣΕΙΣ Η ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΉ ΤΩΝ
ΚΕΙΜΕΝΩΝ,ΒΙΒΛΙΟ ΠΡΩΤΟ, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΘΕΜΕΛΙΟ, Αθήνα 1993
6.Νεοκλής Σαρρής, Εξωτερική πολιτική και πολιτικές εξελίξεις στην πρώτη τουρκική Δημοκρατία, εκδ.
Γόρδιος, 1992
7.Πηνελόπη Φουντεδάκη, Το τουρκικό πολίτευμα, Το χωλό δημοκρατικό πρότυπο και οι θεσπισμένες
παρεκκλίσεις του, εκδόσεις Αντ.Ν.ΣΑΚΚΟΥΛΑ. ΑΘΗΝΑ-ΚΟΜΟΤΗΝΗ 2002
8.Κωνσταντίνος Φωτιάδης-Ευάγγελος Τσιανάκας, Το ποντιακό ζήτημα και η 19 η Μαΐου εκείθεν και εντεύθεν
του Αιγαίου, Οκτ. 2015
9. «Turkey renames 'divisive' animals». BBC: British Broadcasting Corporation. 8 March 2005
