*Tου Ιωάννη Λυριντζή , Ιωάννης Λυριτζής, Αντιπρόεδρος της Ευρωπαϊκής Ακαδημίας Επιστημών και Τεχνών, Σάλτσμπουργκ, Αυστρία / Καθηγητής Πανεπιστημίου Henan
Συγγραφέας: Boštjan Marko Turk (Πανεπιστήμιο της Λιουμπλιάνα, Σλοβενία / Κοσμήτορας
Α Τάξης (Ανθρωπιστικές Επιστήμες) EASA
Εισαγωγή: Αναθεώρηση της Κληρονομιάς του 1968
Στο βιβλίο Πόλεμος στο Όνομα της Ειρήνης: Η Επανάσταση του ’68 και η Διάσπαση της Δύσης, ο Boštjan Marko Turk προσφέρει μια ευρύτατη πολιτιστική και φιλοσοφική ανάλυση του μετα-1968 δυτικού κόσμου. Το εμφανές παράδοξο του τίτλου — η διεξαγωγή «πολέμου στο όνομα της ειρήνης» — συνοψίζει το επιχείρημά του ότι η ουτοπική, πασιφιστική ρητορική των φοιτητικών επαναστάσεων του 1968 απελευθέρωσε, εν τέλει, καταστροφικές δυνάμεις που υπονόμευσαν τη ηθική, πολιτιστική και θεσμική συνοχή του δυτικού πολιτισμού. Ο συγγραφέας υποστηρίζει ότι τα ουτοπικά ιδανικά των φοιτητικών κινημάτων, βασισμένα στις έννοιες της απελευθέρωσης και της ειρήνης, συνέβαλαν, έστω και άθελά τους, στη διάσπαση των ηθικών και θεσμικών βάσεων της Δύσης (Turk 2025, σ. 38).
Το βιβλίο ανήκει σε μια μακρά παράδοση ευρωπαϊκής αυτοανάλυσης, που εκτείνεται από τον Alexis de Tocqueville έως τον Oswald Spengler και τον Allan Bloom. Ωστόσο, η παρέμβαση του Turk δεν είναι ούτε νοσταλγική θλίψη ούτε κομματική πολεμική. Αντίθετα, αποτελεί μια βαθιά μορφωμένη, συχνά προκλητική στοχαστική ανάλυση των μακροχρόνιων πολιτιστικών συνεπειών αυτού που ο ίδιος ονομάζει «πνευματική μετάλλαξη της Δύσης». Ο συνδυασμός φιλολογικής γνώσης, λογοτεχνικών αναφορών και πολιτικής ανάλυσης καθιστά το βιβλίο ταυτόχρονα διανοητικά φιλόδοξο και στιλιστικά πλούσιο — αν και σε ορισμένα σημεία αρκετά πυκνό.
Ιστορικό Πλαίσιο και Πνευματική Φιλοδοξία
Ο Turk τοποθετεί τις αναταραχές του 1968 όχι ως μεμονωμένες φοιτητικές διαδηλώσεις, αλλά ως την κορύφωση τάσεων που ρίζωσαν στον ορθολογισμό του Διαφωτισμού, στην ουτοπία του Μαρξισμού και στην απελευθερωτική ψυχαναλυτική σκέψη. Εξετάζει πώς τα κινήματα που αρχικά ήταν αφιερωμένα στην ελευθερία από την αυθεντία εξελίχθηκαν σε μια διαρκή επίθεση στις ηθικές και επιστημολογικές βάσεις της Δύσης.
Αυτή η ανάγνωση τοποθετεί το έργο του Turk παράλληλα με στοχαστές της συντηρητικής Ευρώπης, αν και ο ίδιος διατηρεί ανεξάρτητη φωνή, διαμορφωμένη από την κεντροευρωπαϊκή ανθρωπιστική παράδοσή του. Η ανάλυσή του θυμίζει την κριτική του Roger Scruton στη Νέα Αριστερά στο Fools, Frauds and Firebrands (2015), αλλά διαφοροποιείται χάρη στον κεντροευρωπαϊκό ανθρωπισμό του (Brague 2019). Η κριτική του ματιά δεν καθοδηγείται από ιδεολογικά δόγματα αλλά από την ευαισθησία ενός λογοτεχνικού μελετητή απέναντι στη γλώσσα και τη συμβολική έκφραση μέσω των οποίων συντελούνται ιστορικές μεταμορφώσεις.
Η πνευματική φιλοδοξία του βιβλίου είναι εντυπωσιακή: ο Turk αντλεί από ένα ευρύ φάσμα πηγών — από τον Rousseau, τον Freud και τον Marcuse μέχρι τον Camus, τον Kundera και τον Kołakowski — για να δείξει πώς η επιδίωξη της απεριόριστης απελευθέρωσης σταδιακά αντικατέστησε την παλαιά ευρωπαϊκή σύνθεση πίστης, λογικής και πολιτικής αρετής.
Το Επιχείρημα: Από την Απελευθέρωση στη Διάσπαση
Στον πυρήνα του επιχειρήματος του Turk βρίσκεται ένα παράδοξο: η «επανάσταση της ελευθερίας» μετατράπηκε σε ιδεολογία της άρνησης. Ισχυριζόμενη ότι απελευθερώνει το άτομο από κάθε μορφή εξωτερικού περιορισμού — ηθικού, θρησκευτικού, εθνικού ή οικογενειακού — η γενιά του 1968, κατά την άποψή του, αντικατέστησε την ευθύνη με την επιθυμία και την αρετή με την αυτοέκφραση. Αρνούμενη κάθε μορφή εξουσίας — θρησκευτικής, ηθικής ή εθνικής — η μετα-1968 σκέψη υπονόμευσε τις συνθήκες του κοινού νοήματος (Turk 2025, σ. 28, 58, 74, 116, 145).
Ο Turk ερμηνεύει αυτή την πορεία ως έναν «εσωτερικό πόλεμο» που διεξάγεται μέσα στη δυτική συνείδηση: μια σύγκρουση ανάμεσα στην κληρονομημένη ηθική τάξη και μια νέα ανθρωπολογία βασισμένη στη δημιουργία του εαυτού. Με αυτή την έννοια, ο τίτλος «πόλεμος στο όνομα της ειρήνης» αναφέρεται στις πολιτιστικές συγκρούσεις που προκύπτουν όταν η ειρήνη ορίζεται ως απουσία περιορισμών και όχι ως παρουσία αρμονίας.
Η ανάλυσή του επεκτείνεται στους τομείς της εκπαίδευσης, της τέχνης και της σεξουαλικότητας. Τα πανεπιστήμια του τέλους του εικοστού αιώνα, σύμφωνα με τον συγγραφέα, εγκατέλειψαν την παιδευτική τους αποστολή και μετατράπηκαν σε εργαστήρια μόνιμης κριτικής. Οι τέχνες, που κάποτε επικεντρώνονταν στην ομορφιά και τη μετουσίωση, υιοθέτησαν την υπονόμευση ως αυτοσκοπό. Ακόμη και η γλώσσα των δικαιωμάτων και της ανεκτικότητας, υποστηρίζει, αποσυνδέθηκε από οποιοδήποτε μεταφυσικό ή ηθικό θεμέλιο, οδηγώντας σε αυτό που ονομάζει «ηθική εντροπία».
Λογοτεχνικές και Φιλοσοφικές Διαστάσεις
Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά στοιχεία του βιβλίου είναι το λογοτεχνικό του εύρος. Ο Turk διαβάζει μυθιστορήματα και φιλοσοφικά κείμενα ως παράλληλους μάρτυρες της δυτικής κατάστασης. Η ερμηνεία του για το The Rebel του Albert Camus λειτουργεί ως βασικό σημείο αναφοράς: ο Camus είχε ήδη προειδοποιήσει ότι οι επαναστάσεις που βασίζονται στην απόλυτη αθωότητα κινδυνεύουν να δημιουργήσουν νέες τυραννίες. Ο Turk επεκτείνει αυτή την προειδοποίηση στο 1968, υποστηρίζοντας ότι η «αθωότητα της απελευθέρωσης» άνοιξε το δρόμο για νέες μορφές συμμόρφωσης — ιδεολογικές παρά πολιτικές.
Εξίσου εντυπωσιακή είναι η ενασχόλησή του με την κεντροευρωπαϊκή λογοτεχνία, ιδιαίτερα τα έργα των Milan Kundera, Czesław Miłosz και Václav Havel. Οι αναγνώσεις του για τα έργα του Camus (The Rebel, 1951) και του Kundera (The Unbearable Lightness of Being, 1984) φωτίζουν πώς η σύγχρονη λογοτεχνία καταγράφει τις υπαρξιακές συνέπειες του ηθικού σχετικισμού (Camus 1951· Kundera 1984). Για τον Turk, αυτοί οι συγγραφείς εκφράζουν μια συγκεκριμένα ευρωπαϊκή συνείδηση της πεπερασμένης ηθικής— μια συνείδηση που, όπως υποστηρίζει, έχει κατασταλεί από τη δυτική λατρεία της αυτοδημιουργίας. Η μαρτυρία τους προσδίδει στο βιβλίο του υπαρξιακό βάθος, διαφοροποιώντας το από πιο στενά πολιτικές αναλύσεις της πολιτιστικής παρακμής.
Η Δυτική Κρίση και η Σύγχρονη Αντήχηση της
Παρά το γεγονός ότι το Πόλεμος στο Όνομα της Ειρήνης είναι βαθιά ριζωμένο στην πνευματική ιστορία, οι επιπτώσεις του είναι σαφώς σύγχρονες. Ο Turk εντοπίζει μια ευθεία σύνδεση από το επαναστατικό πνεύμα του 1968 μέχρι τις σημερινές συζητήσεις γύρω από την ταυτότητα, τον σχετικισμό και τη φθίνουσα αυτοπεποίθηση της Δύσης. Υποστηρίζει ότι η «κουλτούρα της ακύρωσης» (cancel culture) του εικοστού πρώτου αιώνα δεν αποτελεί ρήξη αλλά συνέχεια της νοοτροπίας του ’68: την αντικατάσταση του διαλόγου με ηθικές κατηγορίες και της λογικής διαφωνίας με ιδεολογική ορθοδοξία. Η σύγχρονη απώλεια εμπιστοσύνης στον δυτικό πολιτισμό, κατά την άποψή του, συνεχίζει τον ίδιο κύκλο αυτο-άρνησης και μεταφυσικού μηδενισμού που ξεκίνησε στα τέλη του εικοστού αιώνα (Turk 2025, σ. 103).
Ωστόσο, ο Turk δεν είναι μοιρολάτρης. Δεν προβλέπει την αναπόφευκτη κατάρρευση της Δύσης, αλλά καλεί σε επαναξιολόγηση της «πνευματικής γραμματικής» της. Αναγνωρίζει στην ευρωπαϊκή ανθρωπιστική παράδοση — από τον Όμηρο μέχρι τον Erasmus και τον Goethe — τους πόρους για ανανέωση. Αυτό προσδίδει στο βιβλίο μια δημιουργική, ακόμη και ελπιδοφόρα διάσταση: η αναγνώριση ότι η ίδια η κριτική της παρακμής αποτελεί πράξη πολιτιστικής πίστης.
Στυλ και Δομή
Η γλώσσα του Πόλεμος στο Όνομα της Ειρήνης αντικατοπτρίζει το υπόβαθρο του Turk ως φιλολόγου και δοκιμιογράφου. Συνδυάζει τη μεθοδική επιστημονική ακρίβεια με τις αφαιρετικές και στοχαστικές παρατηρήσεις, κινούμενη άνετα από την εννοιολογική ανάλυση στη λογοτεχνική στοχαστική. Η δομή του βιβλίου, χωρισμένη σε θεματικά αντί για χρονολογικά κεφάλαια, ενθαρρύνει μια συνειρμική ανάγνωση: κάθε τμήμα λειτουργεί ως αυτοτελές δοκίμιο για μια συγκεκριμένη πτυχή της δυτικής διάσπασης — είτε πρόκειται για εκπαίδευση, τέχνη, πολιτική ή ηθική.
Το ύφος του Turk συνδυάζει φιλολογική αυστηρότητα με αφαιρετική ένταση. Η μέθοδός του θυμίζει τα ηθικά δοκίμια του Leszek Kołakowski στο Modernity on Endless Trial (1990). Σε ορισμένα σημεία, η πυκνότητα των αναφορών και η ευρύτητα της ιστορικής εμβέλειας μπορεί να δυσκολέψει τους αναγνώστες που δεν είναι εξοικειωμένοι με την ευρωπαϊκή πνευματική ιστορία. Ωστόσο, αυτή η εμβρίθεια αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της μεθόδου του: γράφει ως φύλακας μιας παράδοσης της οποίας η επιβίωση εξαρτάται από τη μνήμη της γλώσσας και των πηγών της.
Κριτικές Σκέψεις
Από μια κριτική σκοπιά, κάποιοι αναγνώστες μπορεί να θεωρήσουν ότι η παρουσίαση του 1968 από τον Turk είναι υπερβολικά μονολιθική. Οι διαδηλώσεις και τα πνευματικά κινήματα εκείνης της εποχής ήταν ποικίλα και συχνά εσωτερικά αντιφατικά. Η μείωσή τους σε μια ενιαία αντιδυτική τάση κινδυνεύει να αγνοήσει τις δημοκρατικές και ανθρωπιστικές τους διαστάσεις.
Ομοίως, ενώ ο Turk αναλύει πειστικά τη διάσπαση της πολιτιστικής συνοχής, η καταγραφή των κοινωνικο-οικονομικών παραγόντων — τεχνολογία, παγκοσμιοποίηση, καπιταλισμός — παραμένει δευτερεύουσα.
Ωστόσο, πρόκειται λιγότερο για έλλειμμα και περισσότερο για συνειδητές επιλογές. Ο Turk γράφει όχι ως κοινωνιολόγος αλλά ως ηθικός φιλόσοφος με την κλασική έννοια. Η έμφαση του δεν είναι στην υλική αιτιότητα αλλά στο πνευματικό νόημα της παρακμής της Δύσης. Ακόμη και όταν διαφωνεί κανείς με την ερμηνεία του, η σοβαρότητα της ηθικής του ανησυχίας επιβάλλει σεβασμό. Όπως παρατηρεί ο Scruton (2015, σ. 88), οι κοινωνίες δεν μπορούν να επιβιώσουν μόνο με την κριτική· πρέπει επίσης να πιστεύουν σε ό,τι αξίζει να διατηρηθεί. Το βιβλίο του Turk επαναβεβαιώνει αυτή την πεποίθηση.
Η Συνεισφορά: Μια Κεντροευρωπαϊκή Ανθρωπιστική Φωνή
Ίσως η πιο σημαντική συνεισφορά του Πόλεμος στο Όνομα της Ειρήνης έγκειται στην κεντροευρωπαϊκή προοπτική του. Προερχόμενος από μια περιοχή που έχει βιώσει τόσο την ολοκληρωτική καταπίεση όσο και τη μετακομμουνιστική απογοήτευση, ο Turk προσφέρει μια διανοητική γέφυρα ανάμεσα στις δυτικές φιλελεύθερες δημοκρατίες και τις βαθύτερες ηθικές παραδόσεις της Ευρώπης. Θυμίζει στους αναγνώστες του ότι η υπεράσπιση της ελευθερίας απαιτεί όχι συνεχή επανάσταση αλλά καλλιέργεια — τη σταδιακή, συνειδητή διατήρηση του ηθικού πυρήνα του πολιτισμού.
Με τον τρόπο αυτό, ο Turk προσθέτει τη φωνή του σε μια ολοένα αυξανόμενη συζήτηση για το μέλλον της Δύσης. Το έργο του συνομιλεί όχι μόνο με συντηρητικές προσεγγίσεις αλλά και με το ευρύτερο ευρωπαϊκό ανθρωπιστικό κανόνα. Στις καλύτερες στιγμές του, το βιβλίο διαβάζεται ως κάλεσμα για την επανάκτηση της αξιοπρέπειας της σκέψης σε μια εποχή θορύβου. Το αίτημά του για μια ανανεωμένη ευρωπαϊκή συνείδηση θυμίζει την επιμονή του Václav Havel ότι η πολιτική πρέπει ξανά να γίνει «έκφραση του ανθρώπινου πνεύματος» (Havel 1985).
Συμπέρασμα: Η Αυτοεξέταση ενός Πολιτισμού
Το έργο του Boštjan Marko Turk Πόλεμος στο Όνομα της Ειρήνης είναι ένα απαιτητικό, βαθιά πολυμαθές και ηθικά σοβαρό βιβλίο. Προσκαλεί τον αναγνώστη να επανεξετάσει έναν από τους καθοριστικούς μύθους της σύγχρονης Ευρώπης — ότι η απελευθέρωση οδηγεί αυτόματα στη (δια) φώτιση. Η απάντηση του Turk είναι ανησυχητική, αλλά και επίκαιρη: η ελευθερία χωρίς αλήθεια γίνεται αυτοκαταστροφική· η ειρήνη χωρίς δικαιοσύνη μετατρέπεται σε μια άλλη μορφή πολέμου.
Για τους μελετητές της σύγχρονης ευρωπαϊκής σκέψης, των πολιτισμικών σπουδών ή της ιστορίας των ιδεών, το βιβλίο αυτό προσφέρει μια ισχυρή σύνθεση λογοτεχνίας και φιλοσοφίας. Για το ευρύτερο αναγνωστικό κοινό, αποτελεί μια εύγλωττη υπενθύμιση ότι οι ιδέες έχουν συνέπειες — και ότι η υγεία ενός πολιτισμού εξαρτάται τόσο από την ηθική φαντασία όσο και από τους θεσμούς της.
Παρά ορισμένες υπερβολές, το Πόλεμος στο Όνομα της Ειρήνης επιτυγχάνει να λειτουργήσει ταυτόχρονα ως διάγνωση και προειδοποίηση. Η παιδεία του Turk, η λογοτεχνική του ευαισθησία και η ηθική του ένταση καθιστούν το έργο του μια σημαντική συμβολή στη συνεχιζόμενη συζήτηση για τη μοίρα του δυτικού πολιτισμού.
Για τους μελετητές της ευρωπαϊκής σκέψης, το έργο αυτό στέκεται δίπλα στο κλασικό βιβλίο του Allan Bloom Το Κλείσιμο του Αμερικανικού Νου (1987), ως μια μεγάλη στοχαστική συμβολή για την πολιτισμική παρακμή και την αναγέννηση.
Κλασικές Σκέψεις για την Ειρήνη και την Ανθρώπινη Φύση
Ο στοχασμός του Turk πάνω στο παράδοξο της ειρήνης μέσα από τη σύγκρουση βρίσκει βαθιές ρίζες στην ελληνική πνευματική παράδοση. Από την Ιλιάδα του Ομήρου, όπου ο πόλεμος γίνεται θέατρο τόσο ανθρώπινης ύβρεως όσο και θείας δικαιοσύνης, έως τις Ευμενίδες του Αισχύλου, όπου η εκδίκηση μεταμορφώνεται σε πολιτική δικαιοσύνη, οι Έλληνες αντιμετώπισαν το ηθικό δίλημμα ανάμεσα στη σύγκρουση και την τάξη που διαπερνά κάθε πολιτισμό.
Ο Θουκυδίδης, με τον ρεαλισμό του, μας θυμίζει ότι «ὁ πόλεμος βίαιος διδάσκαλος ἐστί» (Ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου, Γ΄.82) — μια ρήση που συντονίζεται με την άποψη του Turk πως οι ουτοπικές επαναστάσεις συχνά απελευθερώνουν νέες μορφές κυριαρχίας.
Ο Πλάτων, στην Πολιτεία, προειδοποιούσε ότι η ειρήνη δεν μπορεί να διατηρηθεί χωρίς αρμονία στην ψυχή και δικαιοσύνη στην πόλη. Αντίστοιχα, στην κωμωδία του Αριστοφάνη, Λυσιστράτη, απεικόνισε την ειρήνη ως πράξη ηθικής και εγχώριας αποκατάστασης — μια επιστροφή στο μέτρο (σωφροσύνη) απέναντι στην ύβρη και αλαζονεία. Με άλλα λόγια πλαισιώνοντας την ειρήνη ως μια οικιακή πράξη, ο Αριστοφάνης οπλίζει στρατηγικά τη γυναικεία σφαίρα, μετατρέποντας τον οίκο (νοικοκυριό) σε ένα ισχυρό πολιτικό εργαλείο για την κριτική του αποτυχημένου κράτους.
Αυτές οι κλασικές φωνές προεικονίζουν την πεποίθηση του Turk ότι η αληθινή ειρήνη δεν είναι απλώς η απουσία σύγκρουσης, αλλά η αποκατάσταση της ηθικής αναλογίας. Με αυτή την ανάμνηση, το Πόλεμος στο Όνομα της Ειρήνης τοποθετεί τη σύγχρονη πολιτιστική κρίση μέσα σε ένα αρχαίο συνεχές — υπενθυμίζοντας ότι η μοίρα του πολιτισμού εξαρτάται, όπως και στην αρχαία Ελλάδα, από τη συμφιλίωση της ελευθερίας με την τάξη, του έρωτα με τον λόγο και της δύναμης με τη δικαιοσύνη.
Πόλεμος στο Όνομα της Ειρήνης και η Ανθρώπινη Αντίδραση στην Φανατική Εξουσία
Από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, οι πόλεμοι συχνά δικαιολογούνται στο όνομα της ειρήνης, της τάξης ή του πολιτισμού. Η αθηναϊκή καταστροφή της Μήλου, όπως καταγράφεται από τον Θουκυδίδη, αποκάλυψε ήδη τη στυγνή λογική της εξουσίας, όταν οι Αθηναίοι δήλωσαν ότι «οι δυνατοί πράττουν ό,τι μπορούν και οι αδύναμοι υποφέρουν ό,τι πρέπει» (Ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου, V.89). Παρόμοια μοτίβα επαναλαμβάνονται στην ιστορία: η ευρωπαϊκή κατάκτηση της Αμερικής στο όνομα του Χριστιανισμού, η βάρβαρη οθωμανική υποδούλωση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας στο όνομα της θείας μοίρας, και οι σύγχρονες εθνικιστικές ή θρησκευτικές εκστρατείες που καλύπτουν τις φιλοδοξίες με ηθικό μανδύα. Κάτω από τέτοια ρητορική κρύβεται, όπως αργότερα θα πει ο Immanuel Kant, «(απο) το στραβόξύλο της ανθρωπότητας τίποτα ευθύ δεν φτιάχτηκε ποτέ» — η τάση της λογικής να υπηρετεί το ατομικό συμφέρον, εκτός αν περιορίζεται από ηθικό νόμο (Ιδέα για μια Παγκόσμια Ιστορία, 1784). Είναι περίπου ισοδύναμο με τη χριστιανική έννοια του «προπατορικού αμαρτήματος». Γεννιόμαστε ατελείς, αλλά υπάρχουν μεγάλα οφέλη στον αγώνα να ξεπεράσουμε τις ατέλειές μας.
Το ερώτημα, επομένως, παραμένει διαχρονικό: πώς μπορεί η ανθρωπότητα να αντισταθεί σε ηγέτες που επικαλούνται υπερβατικά ιδανικά για να υπηρετήσουν τη ματαιοδοξία και την κυριαρχία; Η απάντηση πρέπει να ξεκινά όχι από την εξουσία αλλά από τη συνείδηση. Η ανάλυση της Hannah Arendt για τον ολοκληρωτισμό υπενθυμίζει ότι το κακό συχνά αναδύεται από την «κοινοτοπία» της αδιάφορης υπακοής (Eichmann in Jerusalem, 1963). Η πρώτη πράξη αντίστασης είναι επομένως η ανάκτηση της σκέψης — το θάρρος να κρίνουμε αντί να συμμορφωνόμαστε. Όταν τα άτομα αρνούνται τη γοητεία των συλλογικών μύθων, ο φανατισμός χάνει το ψυχολογικό του έδαφος.
Ωστόσο, η σκέψη από μόνη της δεν αρκεί. Η ιστορία απαιτεί επίσης θεσμούς που να μετατρέπουν την ηθική κατανόηση σε διαρκή ειρήνη. Ο Kant στην Μόνιμη Ειρήνη (1795) πρότεινε ότι οι δημοκρατίες δεσμευμένες από νόμους, εμπόριο και ανοικτή επικοινωνία θα μπορούσαν να αντικαταστήσουν την κατάσταση φύσης μεταξύ των εθνών. Η δημιουργία διεθνών νόμων και οργανισμών — από την Κοινωνία των Εθνών έως τα Ηνωμένα Έθνη — αντιπροσωπεύει ατελείς αλλά αναγκαίες προσπάθειες για την πραγματοποίηση αυτής της οράσεως. Η αδυναμία τους δεν έγκειται στα ιδανικά αλλά στη διστακτικότητα των κρατών να υπερβούν την υπερηφάνεια για χάρη της δικαιοσύνης.
Μια λογική ανθρωπότητα πρέπει επομένως να επιδιώξει αυτό που ο Martin Luther King Jr. ονόμασε «ειρήνη όχι απλώς ως απουσία πολέμου αλλά ως παρουσία δικαιοσύνης». Η πρόοδος απαιτεί ειρηνικό ανταγωνισμό — ανταγωνισμό μυαλών, όχι στρατών· αριστείας, όχι εξόντωσης. Η αντίσταση στις θηριωδίες σημαίνει την επιβεβαίωση ότι η αξιοπρέπεια είναι καθολική και κανένα έθνος, ιδεολογία ή θρησκεία δεν μπορεί να διεκδικήσει μονοπώλιο της αλήθειας. Μόνο όταν οι λαοί μάθουν να αλληλεπιδρούν μέσω διαλόγου και δημιουργικότητας αντί για κατάκτηση, ο «πόλεμος στο όνομα της ειρήνης» θα αντικατασταθεί από την ειρήνη στο όνομα της ανθρωπότητας.
Όπως υπενθυμίζουν πρόσφατες μελέτες, η πολιτισμική κατανόηση μπορεί να γίνει όργανο ειρήνης. Ο Liritzis (2024), στο άρθρο του Peace through Archaeology and Cultural Heritage υποστηρίζει ότι η διατήρηση και η ερμηνεία του ανθρώπινου παρελθόντος προάγει τον αμοιβαίο σεβασμό ανάμεσα στους λαούς και αντισταθμίζει τις αφηγήσεις αποκλεισμού που τροφοδοτούν τις συγκρούσεις. Η σκέψη του συμπληρώνει τη θέση του Turk: μόνο με την ανάκτηση του ηθικού και ιστορικού βάθους του πολιτισμού η ανθρωπότητα μπορεί να ξεπεράσει τον κύκλο της βίας που διαπράττεται στο όνομα της ειρήνης.
Επίλογος: Μπορεί η Ειρήνη να Θεσμοθετηθεί;
Μια παγκόσμια κίνηση ή ένα Ινστιτούτο Ειρήνης είναι αναγκαία — αλλά όχι επαρκή. Οι θεσμοί είναι σκεύη· η αξία τους εξαρτάται από το πνεύμα που τους ζωντανεύει. Χωρίς ηθική πεποίθηση, κατανόηση και θέληση για αυτοπεριορισμό, ακόμη και ο ευγενέστερος οργανισμός ειρήνης κινδυνεύει να γίνει μνημείο καλών προθέσεων — μια ρητορική αρετής που καλύπτει την αδράνεια της εξουσίας.
Η ειρήνη δεν μπορεί να επιβληθεί· πρέπει να εκπαιδευτεί, να καλλιεργηθεί και να εσωτερικευθεί. Οι αρχαίοι Έλληνες το είχαν ήδη κατανοήσει. Για τον Πλάτωνα, η δικαιοσύνη στην πόλη αρχίζει με την αρμονία στην ψυχή. Για τον Αριστοτέλη, η ειρήνη προκύπτει όχι μόνο από τους νόμους αλλά από την εξάσκηση της αρετής. Στη σύγχρονη εποχή, η Μόνιμη Ειρήνη του Kant και η «παρουσία δικαιοσύνης» του Martin Luther King Jr. υπενθυμίζουν ότι οι συνθήκες και οι αποφάσεις είναι μόνο σκαλωσιές· η αληθινή αρχιτεκτονική της ειρήνης είναι ηθική.
Μια πρακτική διαφορά αρχίζει όταν η ειρήνη αντιμετωπίζεται όχι ως ιδεολογία, αλλά ως πειθαρχία συμπόνιας, συμπάθειας αλληλεγγύης. Αυτό σημαίνει:
- Εκπαίδευση για συνείδηση, όχι προπαγάνδα — καλλιέργεια κριτικής σκέψης και ηθικής φαντασίας από την παιδική ηλικία.
- Λογοδοσία στην ηγεσία, όπου η ηθική της ευθύνης υπερισχύει του εθνικού εγωισμού ή του κέρδους.
- Πολιτισμική μνήμη και κοινή κληρονομιά, χρησιμοποιούμενα όχι ως υπερηφάνεια ταυτότητας αλλά ως γέφυρα αναγνώρισης — αρχαιολογία, τέχνη και επιστήμη ως εργαλεία αμοιβαίου σεβασμού.
- Οικονομική μεταστροφή, επαναπροσδιορίζοντας την πρόοδο όχι ως συσσώρευση αλλά ως ανθρώπινη ευημερία.
Ο πόλεμος στο όνομα της ειρήνης θα τελειώσει μόνο όταν η ειρήνη σταματήσει να είναι όνομα. Πρέπει να γίνει πράξη — καθημερινά, στον τρόπο που οι κοινωνίες τιμούν την αλήθεια, την αξιοπρέπεια και την αυτοσυγκράτηση. Οι θεσμοί μπορούν να καθοδηγήσουν και να υποστηρίξουν αυτή τη διαδικασία, αλλά η μεταμόρφωση είναι τελικά εσωτερική: μια πολιτισμική ψυχανάλυση που οδηγεί σε συλλογική κάθαρση.
Στη σύγχρονη αναζήτηση της ειρήνης, της σταθερότητας και της ανθρώπινης ευημερίας, γίνεται ολοένα πιο σαφές ότι οι συστημικές λύσεις — πολιτικές, κυβερνήσεις, τεχνολογίες — από μόνες τους δεν αρκούν. Η αληθινή μεταμόρφωση απαιτεί βαθύτερη αλλαγή: μια επανεξέταση του τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος, μια βαθιά μετατόπιση στην ανθρωπολογία μας. Στον πυρήνα αυτής της αλλαγής βρίσκεται η εκπαίδευση, όχι ως μια απλή διαδικασία μετάδοσης δεξιοτήτων ή γνώσεων, αλλά ως ολιστική καλλιέργεια του ανθρώπου σε όλες τις διαστάσεις — πνευματική, ηθική, αισθητική και πολιτική.
Αυτή η οπτική καλεί σε μια νέα αναγέννηση της εκπαίδευσης, εμπνευσμένη από τα κλασικά εκπαιδευτικά συστήματα της αρχαίας Ελλάδας, αλλά επαναερμηνευμένη για τον σύγχρονο κόσμο. Στην αρχαία Ελλάδα, η εκπαίδευση ήταν παιδεία: η διαμόρφωση του ολοκληρωμένου ανθρώπου, μια ολιστική πορεία που στόχευε στην καλλιέργεια της αρετής, της σοφίας και της ικανότητας κριτικής σκέψης. Η εκπαίδευση δεν αφορούσε μόνο τη γνώση γεγονότων· αφορούσε το πώς να ζεις καλά, πώς να συμμετέχεις ουσιαστικά στη δημόσια ζωή και πώς να αναπτύσσεις το ανθρώπινο πνεύμα.
Η Φιλοσοφική Βάση της Κλασικής Εκπαίδευσης
Οι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι, όπως ο Σωκράτης, ο Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης, τόνιζαν ότι η γνώση από μόνη της δεν αρκεί αν δεν συνδυάζεται με ηθική και ηθική διάκριση. Ο Σωκρατικός διάλογος ενθάρρυνε την αυτοεξέταση, την κριτική σκέψη και τη λογική ηθική. Η Ακαδημία του Πλάτωνα και το Λύκειο του Αριστοτέλη δεν ήταν απλώς χώροι πνευματικής μάθησης, αλλά και διαμόρφωσης του χαρακτήρα του μαθητή — καλλιεργώντας αρετές όπως η δικαιοσύνη, το θάρρος, η σωφροσύνη και η σοφία. Το τρίπτυχο της Αρμονίας (Κάλλους), της Ισχύος εφαρμοσμένης με Σοφία- οι τρεις αρχιτεκτονικοί ρυθμοί και οι τρεις ιδιότητες της θεάς Αθηνάς.
Η εκπαίδευση, σε αυτό το ευρύ φάσμα, είναι ολοκληρωμένη:
- Πνευματική ανάπτυξη: Λογική, ρητορική, μαθηματικά, επιστήμες, φιλοσοφία — εκπαίδευση του νου για κριτική και δημιουργική σκέψη.
- Ηθική και ηθικοπλαστική διαμόρφωση: Καλλιέργεια αρετών που καθοδηγούν τις πράξεις, τις επιλογές και τις σχέσεις με τους άλλους.
- Αισθητική ευαισθησία: Ενασχόληση με τις τέχνες, τη μουσική και τη λογοτεχνία για καλλιέργεια ενσυναίσθησης, φαντασίας και συναισθηματικής νοημοσύνης.
- Σωματική και πολιτική εκπαίδευση: Ενδυνάμωση του σώματος, κατανόηση της πολιτικής ευθύνης και μάθηση ουσιαστικής συμμετοχής στη ζωή της κοινότητας.
Αυτή η ολιστική προσέγγιση αναγνωρίζει ότι οι άνθρωποι είναι περισσότεροι από την παραγωγικότητά τους ή τη γνώση τους — είναι ηθικά, κοινωνικά και δημιουργικά όντα. Ενσωματώνοντας τέτοιες αρχές στα σύγχρονα εκπαιδευτικά συστήματα, μπορούμε να δημιουργήσουμε μια αναγέννηση της μάθησης: μια αναβίωση που τιμά τόσο την ανθρώπινη αξιοπρέπεια όσο και την αναζήτηση της σοφίας, συνδυάζοντας τις κλασικές γνώσεις με τη σύγχρονη γνώση.
Προς μια Νέα Αναγέννηση στην Εκπαίδευση που Προάγει την Ειρήνη
Μια σύγχρονη αναγέννηση της εκπαίδευσης θα:
- Αναδιατυπώσει την έννοια της επιτυχίας πέρα από τους βαθμούς και τα οικονομικά αποτελέσματα, δίνοντας έμφαση στον χαρακτήρα, την ενσυναίσθηση και τη σοφία.
- Ενθαρρύνει τη διεπιστημονική μάθηση, συνδυάζοντας τις ανθρωπιστικές επιστήμες, τις φυσικές επιστήμες, τις τέχνες και την πολιτική συμμετοχή, για τη διαμόρφωση ολοκληρωμένων πολιτών.
- Προωθεί τον διάλογο και τη σκέψη αντί της απομνημόνευσης, ακολουθώντας τη σωκρατική μέθοδο της ερώτησης και της κριτικής ανάλυσης.
- Τονίζει τον σεβασμό για τη ζωή, την ποικιλομορφία και την αλληλεξάρτηση των κοινοτήτων, δημιουργώντας πολίτες ικανούς να συμβάλλουν σε έναν δίκαιο και ειρηνικό κόσμο.
Μια σύγχρονη αναγέννηση της εκπαίδευσης πρέπει να υπερβαίνει τους βαθμούς, την καριέρα και την οικονομική επιτυχία. Πρέπει να καλλιεργεί τον χαρακτήρα, τη σοφία, την ικανότητα κατανόησης της συμπεριφοράς και των κινήτρων και την πολιτική αρετή, συνδυάζοντας τις ανθρωπιστικές, τις φυσικές επιστήμες, τις τέχνες και την ηθική σκέψη για να διαμορφώσει ολοκληρωμένους ανθρώπους. Η εκπαίδευση πρέπει να προάγει τον διάλογο αντί της απομνημόνευσης, τη λογική αντί της προπαγάνδας και τον σεβασμό για τη ζωή, την ποικιλομορφία και την κοινοτική αλληλεξάρτηση.
Η ιστορία δείχνει ότι η απλή επίκληση της ειρήνης δεν εγγυάται την πραγματικότητά της. Πόλεμοι έχουν διεξαχθεί στο όνομά της και αυτοκρατορίες έχουν επιβάλλει αυθαίρετη εξουσία πάνω σε λαούς με χιλιετή πολιτιστική κληρονομιά. Σε περιοχές όπως η Ιωνική ακτή της Ανατολίας, κοιτίδα του ελληνικού πολιτισμού για χιλιετίες, η ιστορική ταυτότητα και η πολιτιστική κληρονομιά δεν μπορούν να σβηστούν με καταναγκασμό μήτε να διαστρευλωθούν.
Ο σεβασμός στο διεθνές δίκαιο και τα ανθρώπινα δικαιώματα απαιτεί, για παράδειγμα, εκείνους που κατέχουν αυτά τα εδάφη να ανακαλέσουν τις αξιώσεις τους και, επιπλέον, να προσκαλέσουν τον ελληνικό λαό να απολαύσει και να διατηρήσει την κληρονομιά των προγόνων του, τιμώντας αιώνες ανθρώπινης δημιουργίας. Αντί να διεκδικούν αυτά τα εδάφη ως κληρονομιά των προγόνων τους, πρέπει να αναγνωρίσουν και να ζητήσουν συγγνώμη για τα εγκλήματα και τις ιμπεριαλιστικές φιλοδοξίες των προγόνων τους, οι οποίες υπερέβαιναν τα όρια της εκπαίδευσης, του πολιτισμού και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, επιχειρώντας να καταστρέψουν έναν μεγάλο και διαρκή πολιτισμό.
Μια τέτοια μετάνοια θα αποτελούσε πρακτικό δείγμα πολιτισμικής παιδείας, αποκατάστασης του διεθνούς δικαίου και συγκεκριμένο βήμα προς τη διαρκή και πρακτική ειρήνη. Το αντίθετο συνιστά πόλεμο ή casus belli στο όνομα της ειρήνης και της «οικοδόμησης μέτρων εμπιστοσύνης»(sic).
Η σοφία της κλασικής ελληνικής φιλοσοφίας φωτίζει τον δρόμο προς τα εμπρός. Ο Αριστοτέλης δίδαξε ότι η ηθική αρετή καλλιεργείται μέσω της εκπαίδευσης και της συνήθειας· ο Πλάτωνας επέμενε ότι η εκπαίδευση πρέπει να προετοιμάζει τα άτομα για ζωή με λογική, αρετή και κοινωνική ευθύνη. Χωρίς αυτή τη διαμόρφωση, κανένα πολιτικό ή νομικό σύστημα δεν μπορεί να αποτρέψει την αδικία ή την παραποίηση των ιδεών.
Η ειρήνη στην πράξη δεν είναι απλώς η απουσία συγκρούσεων· είναι η παρουσία της δικαιοσύνης, του αμοιβαίου σεβασμού και της συνεργασίας. Εκδηλώνεται σε κοινότητες όπου ο διάλογος, η κατανόηση και η συλλογική ευθύνη διαμορφώνουν τις σχέσεις μεταξύ ατόμων, εθνών και οικοσυστημάτων.
Η εκπαίδευση λειτουργεί ως γέφυρα προς αυτή την ειρήνη, καλλιεργώντας άτομα που μπορούν να διακρίνουν τη δικαιοσύνη από την κυριαρχία, την ενσυναίσθηση από τον καταναγκασμό και τη γνώση από τη χειραγώγηση.
Υιοθετώντας το ολιστικό όραμα της κλασικής paideia, βασισμένο στον σεβασμό της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και της πολιτισμικής κληρονομιάς, η νέα εκπαιδευτική αναγέννηση γίνεται φράγμα κατά της κακής χρήσης της εξουσίας, προάγει την αληθινή αρμονία και αποτελεί καταλύτη για κοινωνίες όπου η ζωή, η δημιουργικότητα και η σοφία ανθίζουν από γενιά σε γενιά.
Ανθρώπινη Προοπτική: Προς έναν Θεραπευτικό Πολιτισμό
Από ανθρώπινη οπτική, η επιμονή του ρατσισμού, η υποταγή της ανθρώπινης ζωής στο οικονομικό κέρδος και η μέθη της ιμπεριαλιστικής φιλοδοξίας αποκαλύπτουν όχι μόνο πολιτικές ή δομικές αποτυχίες, αλλά πνευματικές και ψυχολογικές διαταραχές του πολιτισμού και των ηγετών της. Πρόκειται για προβλήματα που δεν αφορούν μόνο πολιτικές αποφάσεις, αλλά εκδηλώσεις βαθύτερης αποξένωσης — απώλεια ενσυναίσθησης, αναλογίας και ηθικής φαντασίας.
Ο ρατσισμός ανθίζει εκεί που ο φόβος αντικαθιστά την κατανόηση· η οικονομική εκμετάλλευση διαρκεί εκεί που η ανθρώπινη αξία μειώνεται στη χρησιμότητα· και ο ιμπεριαλισμός επαναλαμβάνεται όταν η επιθυμία κυριαρχίας καλύπτει την ανασφάλεια και το συλλογικό ναρκισσισμό. Με άλλα λόγια, η σύγχρονη ανθρωπότητα υποφέρει από μια παθολογία της εξουσίας.
Αν ισχύει αυτό, η θεραπεία δεν μπορεί να είναι καθαρά θεσμική. Απαιτεί μια μορφή ψυχανάλυσης του πολιτισμού — μια ειλικρινή αναμέτρηση με τους φόβους και τις επιθυμίες που τροφοδοτούν την κυριαρχία. Όπως στην ελληνική έννοια της κάθαρσης, οι κοινωνίες πρέπει να περάσουν από την αναγνώριση και τον εξαγνισμό, όχι την καταπίεση, των ηθικών τους αδυναμιών.
Η ηγεσία απαιτεί θεραπεία: όχι με την κλινική έννοια, αλλά με την επαναφορά της συνείδησης, της ταπεινότητας και της ενσυναίσθησης ως βάσεις της λήψης αποφάσεων.
Μόνο όταν θεραπευτεί ο εσωτερικός κόσμος της ανθρωπότητας, η εξωτερική ειρήνη μπορεί να γίνει αυθεντική. Ο πολιτισμός θα ανακάμψει όταν οι ηγέτες — και οι λαοί — κατανοήσουν ότι η εξουσία χωρίς συμπόνια είναι τρέλα, και η ειρήνη χωρίς δικαιοσύνη είναι απλώς η σιωπή πριν από μια νέα καταιγίδα.
Βιβλιογραφία (μεταφρασμένοι στα ελληνικά οι τίτλοι)
- Arendt, H. (1963). Eichmann in Jerusalem: Έκθεση για τη Βανιλία του Κακού. Νέα Υόρκη: Viking.
- Bloom, A. (1987). Το Κλείσιμο του Αμερικανικού Νου. Νέα Υόρκη: Simon & Schuster.
- Brague, R. (2019). Για να Θεραπεύσουμε τις Τρελές Αλήθειες: Μεσαιωνική Σοφία για τη Σύγχρονη Εποχή. Notre Dame: University of Notre Dame Press.
- Camus, A. (1951). Ο Επαναστάτης. Παρίσι: Gallimard.
- Havel, V. (1985). Η Δύναμη των Αδύναμων. Λονδίνο: Routledge.
- Kant, I. (1784 [1991]). Ιδέα για μια Καθολική Ιστορία με Κοσμοπολίτικο Σκοπό. Στο H. Reiss (επιμ.), Πολιτικά Κείμενα, μεταφρ. H. B. Nisbet (2η εκδ., σσ. 41–53). Cambridge: Cambridge University Press.
- Kant, I. (1795). Μόνιμη Ειρήνη: Μια Φιλοσοφική Σκέψη. Μετάφραση και εισαγωγή από M. Campbell Smith, με πρόλογο L. Latta. George Allen & Unwin.
- King Jr., M. L. (1963). Δύναμη για Αγάπη. Νέα Υόρκη: Harper.
- Kołakowski, L. (1990). Η Μοντερνικότητα σε Ατέρμονο Πείραμα. Σικάγο: University of Chicago Press.
- Kundera, M. (1984). Η Αβάσταχτη Ελαφρότητα του Είναι. Παρίσι: Gallimard.
- Liritzis, I. (2024). Ειρήνη μέσω Αρχαιολογίας και Πολιτιστικής Κληρονομιάς. HERANÇA, Τόμος 2.
- Miłosz, C. (1953). Το Δεσμώτης Νους. Λονδίνο: Secker & Warburg.
- Scruton, R. (2015). Αφελείς, Απάτες και Φλογεροί: Σκέπτες της Νέας Αριστεράς. Λονδίνο: Bloomsbury.
- (5ος αι. π.Χ.). Ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου, Βιβλίο V.
- Turk, B. M. (2025). Πόλεμος στο Όνομα της Ειρήνης: Η Επανάσταση του ’68 και η Διάσπαση της Δύσης. Λονδίνο: Arktos.
*Ιωάννης Λυριτζής, Αντιπρόεδρος της Ευρωπαϊκής Ακαδημίας Επιστημών και Τεχνών, Σάλτσμπουργκ, Αυστρία / Διακεκριμένος Καθηγητής Πανεπιστημίου Henan, Βασικό Εργαστήριο Ινστιτούτου Πολιτισμού του Κίτρινου Ποταμού και Βιώσιμης Ανάπτυξης, Σχολή Γεωγραφικής Επιστήμης και Μηχανικής, Zhengzhou, Κίνα & Εργαστήριο Πολιτιστικής Κληρονομιάς του Κίτρινου Ποταμού, Πανεπιστήμιο Henan, Kaifeng 475001, Κίνα / Επισκέπτης Καθηγητής Πανεπιστήμιο Τεχνολογίας Νότιας Κίνας, Σχολή Τεχνολογίας του Μέλλοντος, Guangzhou, Κίνα (ioannis.liritzis@euro-acad.eu)
*Εκδότης: Arktos, Λονδίνο, 2025 – ISBN: 978-1-917646-76-5 Έντυπο βιβλίο Σελίδες: 378
