Του Καθηγητή R. Krishnaswamy-O.P. Jindal Global University, Haryana, India
Τόσο η Ελλάδα όσο και η Ινδική υποήπειρος είναι θεματοφύλακες μιας πνευματικής και πολιτιστικής κληρονομιάς που έχει διαμορφώσει αιώνες της [παγκόσμιας ιστορίας. Ο κλασικός ελληνικός πολιτισμός, μέσω της καλλιέργειας της δημοκρατίας, έδωσε σε ολόκληρη την ανθρωπότητα ένα πρότυπο να ατενίζει. Κάθε φορά που εξετάζουμε την παρούσα κατάστασή μας και απαριθμούμε ό,τι θεωρούμε σύγχρονο, μεγάλο μέρος αυτού ανάγεται στην κλασική Ελλάδα. Η επιστήμη, οι πολιτικές θεωρίες, οι θεσμοί, οι φιλοσοφικές συζητήσεις, η λογοτεχνία, το θέατρο και ακόμη και οι ακαδημίες άνθισαν την εποχή της κλασικής Ελλάδας.
Συνάμα, η Ινδική υποήπειρος υπήρξε η γενέτειρα μιας πλούσιας πνευματικής και θρησκευτικής παράδοσης. Όπως σημειώνει ο ιστορικός του ινδικού πολιτισμού William Darylmple, από περίπου το 250 π.Χ. έως το 1200 μ.Χ., η Ινδία ήταν ένας σταθερός και ακαταπόνητος εξαγωγέας της δικής της πολύμορφης πολιτισμικής παράδοσης, δημιουργώντας γύρω της μια αυτοκρατορία ιδεών που εξελίχθηκε σε μια απτή «Ινδοσφαίρα» όπου η πολιτιστική της επιρροή ήταν κυρίαρχη. Στην Ινδία, αναδύθηκαν και διαμορφώθηκαν, ανά τους αιώνες, ποικίλες θρησκείες, μεταφυσικά συστήματα και στοχαστές που αντάλλασσαν ιδέες και δόγματα.
Σε τι συνίσταται λοιπόν η σύνδεση ανάμεσα στην Ινδία και την Ελλάδα; Και ποια διδάγματα μπορούν να μας προσφέρουν σήμερα αυτοί οι δύο πολιτισμικοί θησαυροί; Θα επιλέξω μία αρετή από κάθε πολιτισμό και θα πραγματευτώ πώς αυτές οι αρετές μπορούν να μας φανούν χρήσιμες σήμερα.
Ζούμε σε μια εποχή όπου τα πράγματα συμβαίνουν σε επιταχυνόμενο ρυθμό. Όπως παρατηρεί ο κοινωνιολόγος Hartmut Ros, η ιστορία της νεωτερικότητας φαίνεται να χαρακτηρίζεται από μια γενικευμένη επιτάχυνση όλων των τεχνολογικών, οικονομικών, κοινωνικών και πολιτιστικών διεργασιών και από την αύξηση του γενικού ρυθμού της ζωής. Ταξιδεύουμε ταχύτερα και καταναλώνουμε σε κλίμακα και ρυθμό πρωτόγνωρα για την ιστορία μας. Στο πολιτικό και κοινωνικό επίπεδο, συχνά φαίνεται πως δεν μπορούμε να συμβαδίσουμε με τις αλλαγές που συντελούνται. Όλο και περισσότερες πτυχές της ύπαρξής μας παρασύρονται από μεγάλες κοινωνικοπολιτικές δυνάμεις πάνω στις οποίες έχουμε ελάχιστο έλεγχο και επιρροή.
Σε αυτή τη διαδρομή, δύο διδάγματα από την κλασική ελληνική και ινδική παράδοση αξίζει να θυμόμαστε και να καλλιεργούμε.
Το πρώτο δίδαγμα είναι κατεξοχήν πολιτικό και προέρχεται από την κλασική Ελλάδα. Θέλω να αναφερθώ σε αυτό που η ελληνική φιλοσοφία ονομάζει παρρησία. Η παρρησία σημαίνει κυριολεκτικά το θάρρος να μιλάς ελεύθερα, να λες την αλήθεια ενώπιον της εξουσίας. Το πιο γνωστό παράδειγμα είναι ο Σωκράτης, του οποίου η υπεράσπιση της αλήθειας έμεινε στην ιστορία. Είναι ίσως ο πρώτος μάρτυρας στη διαμάχη ανάμεσα στην πόλη και το άτομο. Η τόλμη να διαφεντεύει κανείς την αλήθεια είναι μια αρετή που πρέπει να καλλιεργείται πρωτίστως στο πολιτικό επίπεδο. Το δίδαγμα του Σωκράτη είναι ότι οφείλουμε να έχουμε το σθένος να υπερασπιζόμαστε το αληθές, ακόμη κι αν αυτό μας κοστίσει.
Σε έναν κόσμο όπου η υπερισχύει η πίεση για συμμόρφωση με κοινωνικούς και πολιτικούς κανόνες, το σωκρατικό παράδειγμα είναι πιο επίκαιρο από ποτέ. Η αύξηση και εντατικοποίηση της κρατικής εποπτείας και οι παρεμβατικοί τρόποι με τους οποίους το κράτος επιχειρεί να ελέγξει τι διαβάζουμε και τι λέμε μας υπερβαίνουν. Ωστόσο, όπως καταδεικνύουν οι φιλόσοφοι Michael Hardt και Antonio Negri, μολονότι έχουν αναπτυχθεί διεθνείς οργανισμοί που περιορίζουν την κυριαρχία των εθνικών κρατών, έχει εμφανιστεί ένα νέο είδος παγκόσμιας αυτοκρατορίας. Σε αυτό το νέο και ιδιότυπο καθεστώς κυριαρχίας, λειτουργούν νέοι μηχανισμοί που ελέγχου και υπόγεια καθορίζουν τι μπορούμε να λέμε. Γι’ αυτό, το μάθημα της ζωής του Σωκράτη και της πρακτικής της παρρησίας είναι ζωτικής σημασίας.
Η δεύτερη αρετή πηγάζει από την ινδική παράδοση: η Σάντανα (Sādhanā). Ο όρος μπορεί να μεταφραστεί ως συγκεντρωμένη άσκηση ή επίμονη καλλιέργεια του εαυτού. Υποδηλώνει την πνευματική ή πρακτική πορεία προς την τελείωση. Η Σάντανα εφαρμόζεται σε θρησκευτικές πρακτικές, στη μελέτη ή σε κάθε δραστηριότητα που προϋποθέτει επιμέλεια, ζήλο και αφοσίωση. Μέσα από τη Σάντανα, καλούμαστε να αφιερωθούμε πλήρως σε έναν στόχο και να βελτιωνόμαστε διαρκώς, ώσπου να γίνουμε άξιοι του σκοπού μας.
Ποιο είναι το δίδαγμα της Σάντανα για εμάς σήμερα; Στο πολιτικό επίπεδο αναφερθήκαμε στο θάρρος της αλήθειας. Η Σάντανα μας υπενθυμίζει ότι η αναζήτηση της αλήθειας δεν σταματά ποτέ· είναι μια ατέρμονη διαδικασία αυτοκαλλιέργειας, αυτοελέγχου και βελτίωσης. Ελλοχεύει πάντα ο κίνδυνος της αδράνειας ή της αυτάρκειας. Η Σάντανα μας καλεί να παραμένουμε σε εγρήγορση απέναντι στον εαυτό μας και να πορευόμαστε συνεχώς προς υψηλότερα επίπεδα αριστείας, αλήθειας και αυτογνωσίας.
Αυτή την ιδέα αποτύπωσε και ο Αμερικανός φιλόσοφος , Ralph Waldo Emerson στη διάλεξή του σχετικά με την «Αυτοπεποίθηση» (Self-Reliance). Όταν κάθε άνθρωπος ασκεί τη δική του Σάντανα, όταν δηλαδή εργάζεται αδιάκοπα για την αυτοβελτίωση του εαυτού του, τότε δημιουργείται μια κοινότητα που στηρίζεται στη συλλογική αυτοβελτίωση και αλληλεγγύη.
Αν καλλιεργήσουμε τις αρετές της Παρρησίας και της Σάντανα, τότε μπορούμε να δημιουργήσουμε μια κοινωνία που αμφισβητεί την εξουσία και προσπαθεί διαρκώς να εξελίσσεται. Οι ελληνικός και ινδικός πολιτισμός ξεχωρίζουν ως πηγές έμπνευσης επειδή ακριβώς οι άνθρωποί τους έπαιξαν ενεργό ρόλο στη διαμόρφωση της μοίρας τους. Σήμερα, ζούμε σε μια εποχή όπου οι μεγάλες δομές εξουσίας μάς κάνουν να νιώθουμε αδύναμοι, σαν να παρακολουθούμε την ιστορία να διαδραματίζεται αλλού.
Για να αποφύγουμε αυτή την τραγική μοίρα, οφείλουμε να θυμόμαστε τα διδάγματα της κλασικής Ελλάδας και της Ινδίας: να καλλιεργούμε το θάρρος της αλήθειας και, ταυτόχρονα, να πορευόμαστε προς την αυτοβελτίωση και την αριστεία.
