Του Ιωάννη Χρ. Ιακωβίδη *
Εβδομήντα χρόνια συμπληρώνονται από την έναρξη του αγώνα για την Ένωση της μαρτυρικής μας νήσου με τη μητέρα πατρίδα.
Τα προηγηθέντα γεγονότα
Ο Ριχάρδος ο Λεοντόκαρδος, ο βασιλέας της Αγγλίας, ο οποίος συμμετείχε στην Γ΄ σταυροφορία για την απελευθέρωση των Αγίων Τόπων, κατέκτησε την Κύπρο το 1191 μ.Χ. και έκτοτε τελούσε υπό συνεχή δουλεία διάρκειας οκτώ σχεδόν αιώνων (1191-1960 μ.Χ.). Οι Ναΐτες (1191-1192), οι Λουζινιανοί (1192-1489), οι Ενετοί (1489-1571), οι Οθωμανοί (1571-1878) και οι Άγγλοι (1878-1960) υπήρξαν διαδοχικά οι κυρίαρχοι της Μεγαλονήσου , εκμεταλλευόμενοι τον λαό και τον πλούτο της. Επί 77 έτη, από το 1878 μέχρι το 1955, οι Κύπριοι διεκδικούσαν ειρηνικά αλλά ατελέσφορα από τους Άγγλους να τους αποδοθεί η ελευθερία και να ενωθούν με την Ελλάδα.
Τον Οκτώβριο του 1931, η κατάσταση έφθασε στο απροχώρητο, με αποτέλεσμα ο λαός να εξεγερθεί κατά των Βρετανών. (« Σύντομη Ιστορική Αναφορά στον Απελευθερωτικό Αγώνα της Ε.Ο.Κ.Α στην Κύπρο (1955-1959)…») Ο Πέτρος Παπαπολυβίου επισημαίνει ότι είχαν διεξαχθεί τρία δημοψηφίσματα με καθολική συμμετοχή και συγκέντρωση υπογραφών υπέρ της ενσωματώσεως της Κύπρου στην Ελλάδα κατά τα έτη 1921, 1930 και 1950. Καθ΄ όλη την περίοδο της βρετανικής αποικιοκρατίας, οι Έλληνες Κύπριοι διεκδίκησαν σύσσωμοι την Ένωση με τη μετάβαση « πρεσβειών», δηλαδή αντιπροσωπιών από πολιτικούς και εκκλησιαστικούς ταγούς στο Λονδίνο, με συλλαλητήρια και διαδηλώσεις και την αποστολή ενωτικών ψηφισμάτων και υπομνημάτων στο Υπουργείο Αποικιών. Λόγω της ήττας του Ναζισμού και του Φασισμού κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο(1939-1945) άρχισε η διαδικασία αποαποικιοποίησης . Οι νικήτριες αποικιακές δυνάμεις είχαν υποσχεθεί στους υπόδουλους λαούς την εφαρμογή της αρχής της αυτοδιαθέσεως. Στη Διάσκεψη Ειρήνης, οι μεταπολεμικές ελληνικές κυβερνήσεις δεν έθεσαν επισήμως το κυπριακό ζήτημα, επαναλαμβάνοντας τη στάση που τήρησε η Ελλάδα κατά το διάστημα 1918-1920. Αιτίες της «ελλαδικής σιωπής» υπήρξαν οι εσωτερικές εξελίξεις και ο ελληνικός Εμφύλιος Πόλεμος(1946-1949), που συνετέλεσαν στην πολύπτυχη εξάρτηση από το Ηνωμένο Βασίλειο και τις Η.Π.Α. («Παπαπολυβίου για 1η Απριλίου: Κάθε αγώνας για ελευθερία αξίζει»… )
Ο Υφυπουργός Αποικιών, Χένρυ Χόπκινσον, είχε δηλώσει στη Βουλή των Κοινοτήτων στις 28 Ιουλίου 1954 ότι η Κύπρος αποτελεί περιοχή στρατηγικής αξίας και για αυτό δεν θα εφαρμοσθεί ποτέ η αρχή της αυτοδιαθέσεως. Κατόπιν αιτήσεώς της στον ΟΗΕ το 1954, η Ελλάδα ζήτησε την «Εφαρμογήν υπό την αιγίδα των Ηνωμένων Εθνών της αρχής των ίσων δικαιωμάτων και της αυτοδιαθέσεως των λαών εις την περίπτωσιν του λαού της Κύπρου». Ωστόσο, η Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ απέρριψε την αίτηση της Ελλάδος στις17 Δεκεμβρίου 1954 . Ο Γιώργος Σεφέρης, ΄Ελληνας διπλωμάτης και ποιητής, είχε μεταβεί στην Κύπρο κατά τις παραμονές του Αγώνα της ΕΟΚΑ και ανέφερε ότι «το ποτάμι της πίκρας έχει αρχίσει να φουσκώνει». (« Σύντομη Ιστορική Αναφορά στον Απελευθερωτικό Αγώνα της Ε.Ο.Κ.Α», ό .π.). «Παπαπολυβίου για 1η Απριλίου…», ό. π.)
Η έναρξη και η πορεία του Αγώνα της Ε.Ο.Κ.Α.(1955-59)
Ο τιτάνιος αγώνας του 1955-59 για την Ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα, που άρχισε την 1η Απριλίου 1955, υπό την ηγεσία των Εθνάρχη Μακαρίου και Στρατηγού Γεωργίου Γρίβα – Διγενή, μπορεί να μην οδήγησε στην πραγμάτωσή της αλλά συνετέλεσε στο τέλος της αποικιοκρατίας και στη σύσταση της Κυπριακής Δημοκρατίας. («Ο Απελευθερωτικός Αγώνας 1955-59, 1η Απριλίου 1955», …)
Στις 3 Οκτωβρίου 1955, ο Κυβερνήτης Άρμιτεϊτζ αντικαταστάθηκε στην Κύπρο από τον Σερ Τζων Χάρντιγκ, Αρχηγό του Αυτοκρατορικού Γενικού Επιτελείου Στρατού ο οποίος είχε ως στόχο να «συντρίψει» την ΕΟΚΑ.
Οι Μιχαλάκης Καραολής και Ανδρέας Δημητρίου, ως μέλη της ΕΟΚΑ, απαγχονίσθηκαν στις 10 Μαΐου 1956 και ενταφιάσθηκαν στις κεντρικές φυλακές της Λευκωσίας, όπου αργότερα θα ταφούν άλλα ένδεκα μέλη της ΕΟΚΑ. Μετά το 1960, τα φυλακισμένα μνήματα κατέστησαν ιερό προσκύνημα Κυπρίων και ξένων επισκεπτών .
Ο Βρετανός Πρωθυπουργός Σερ Ρόμπερτ Άντονι Ήντεν είχε ανακοινώσει στις 12 Ιουλίου 1956 ότι η Αγγλία προτίθετο να εισαγάγει σύνταγμα αυτοκυβερνήσεως στη Μεγαλόνησο. Ο συνταγματολόγος, λόρδος Ράντκλιφ ,ανέλαβε να διεκπεραιώσει αυτό το εγχείρημα και μετέβη στην Κύπρο για τη μελέτη των πολιτιστικών συνθηκών αλλά η εκεί ελληνική πολιτική ηγεσία δεν συνεργάσθηκε μαζί του. Οι Ιάκωβος Πατάτσος, Ανδρέας Ζάκος και Χαρίλαος Μιχαήλ απαγχονίσθηκαν στις 9 Αυγούστου 1956 και οι Ανδρέας Παναγίδης, Μιχαήλ Κουτσόφτας, και Στέλιος Μαυρομμάτης στις 21 Σεπτεμβρίου 1956.
Στις 16 Αυγούστου 1956 ο Διγενής προέβη σε κήρυξη εκεχειρίας της ΕΟΚΑ, προς διευκόλυνση της εξευρέσεως πολιτικής λύσεως στο Κυπριακό. Ο Χάρντιγκ δεν ανταποκρίθηκε, διακόπτοντας τις στρατιωτικές έρευνες, και «ανακοίνωσε όρους παράδοσης των μελών της ΕΟΚΑ». Ο Στρατηγός Γρίβας απάντησε ότι οι νικητές δεν επρόκειτο να παραδοθούν. Ο Ευαγόρας Παλληκαρίδης, 19 ετών , ο οποίος διέκοψε ως τελειόφοιτος του Γυμνασίου Πάφου τη μορφωτική του πορεία και «έγινε αντάρτης της ΕΟΚΑ», απαγχονίσθηκε τα ξημερώματα της 14ης Μαρτίου 1957. (« Σύντομη Ιστορική Αναφορά στον Απελευθερωτικό Αγώνα της Ε.Ο.Κ.Α στην Κύπρο (1955-1959)», ό. π. )
Για την ενίσχυση του Αγώνα της ΕΟΚΑ ο Διγενής τον Αύγουστο του 1956 δημιούργησε την Πολιτική Επιτροπή Κυπριακού Αγώνα (Π.Ε.Κ.Α.) και την « Άλκιμο Νεολαία Ε.Ο.Κ.Α.(Α.Ν.Ε.) που τοιχοκολλούσαν ή έριχναν στους δρόμους, τις εκκλησίες και σε τόπους που συναθροίζονταν άνθρωποι φυλλάδια που -μεταξύ άλλων- αναφέρονταν σε πολεμικά γεγονότα ή ήρωες του 1821. Ενδεικτικά καταγράφονται δύο φυλλάδια της Π.Ε.Κ.Α. με τίτλο « Η 25 Μαρτίου. Να εορτάσωμεν με λαμπρότητα και εθνικόν παλμόν Έλληνες» και « Πώς θα γιορτάσωμε την 25 η Μαρτίου 1958».( Παπαπολυβίου , Πτυχές και Διαθλάσεις του Κυπριακού 1821….,σελ.293)
Στις 3 Μαρτίου 1957, οι Άγγλοι, μετά από πληροφορίες, είχαν ανακαλύψει το κρησφύγετο του Γρηγόρη Αυξεντίου και των τεσσάρων συναγωνιστών του, που βρίσκεται πλησίον της Μονής Μαχαιρά. Εν τέλει, ο Αυξεντίου έγινε ολοκαύτωμα, όταν οι αποικιοκράτες έριξαν βενζίνη στον χώρο της θυσίας του και τρεις εμπρηστικές βόμβες.
Το Αγγλικό Υπουργικό Συμβούλιο αποφάσισε στις 28 Μαρτίου 1957 την απελευθέρωση του Αρχιεπίσκοπου Μακαρίου και των τριών συνεξορίστων του που μπορούσαν να μεταβούν σε οποιοδήποτε κράτος εκτός από την Κύπρο. Αναχώρησαν από τις Σεϋχέλλες, στις οποίες βρίσκονταν από τις 9 Μαρτίου 1956 και αφίχθηκαν στις 17 Απριλίου 1957 στην Αθήνα, όπου χιλιάδες λαού τους υποδέχθηκαν ενθουσιωδώς.
Στις αρχές Μαρτίου του 1958, ο Διγενής με προκήρυξή του κάλεσε τον κυπριακό λαό να μην αγοράζει αγγλικά προϊόντα και να υποστηρίζει την εγχώρια παραγωγή. Το οικονομικό μποϋκοτάζ κατά των αποικιοκρατών κόστισε στην Κυπριακή Κυβέρνηση ζημιές περίπου δέκα εκατομμυρίων λιρών.
Ο Άγγλος Πρωθυπουργός Μακμίλλαν ανακοίνωσε στη Βουλή των Κοινοτήτων, στις 19 Ιουνίου 1958 , συνεταιριστικό σχέδιο, για να διευθετηθεί το Κυπριακό πρόβλημα. Από την 1η Οκτωβρίου 1958, οι Άγγλοι, υποστηριζόμενοι από τους Τούρκους, προσπάθησαν να το επιβάλουν . Η Ελληνική Κυβέρνηση, ο κυπριακός λαός, ο Αρχιεπίσκοπος Μακάριος και ο Στρατηγός Διγενής το απέρριψαν.
Ο Απελευθερωτικός Αγώνας της ΕΟΚΑ έληξε με την υπογραφή των Συμφωνιών Ζυρίχης – Λονδίνου(1959) και στις 16 Αυγούστου 1960 έλαβε χώρα και επίσημα η εγκαθίδρυση της Κυπριακής Δημοκρατίας. (« Σύντομη Ιστορική Αναφορά στον Απελευθερωτικό Αγώνα της Ε.Ο.Κ.Α στην Κύπρο (1955-1959 », ό. π.)
Αποτίμηση του Έπους του 1955-59
Ο Αγώνας της Ε.Ο.Κ.Α. αποτέλεσε μια νίκη του ελληνισμού , της ελευθερίας και της δικαιοσύνης επί της αποικιοκρατικής αλαζονείας και παντοδυναμίας. Η πομπή των ηρωικών νεκρών μεγάλη: Δράκος, Καραολής και Δημητρίου, Παλληκαρίδης, Αυξεντίου και Σαμάρας , Πίττας, Παπακυριακού, Μάτσης και άλλοι, και τον στήριξαν σε σημαντικό βαθμό οι νέοι και μάλιστα οι μαθητές . Στις μαχητικές διαδηλώσεις πρώτος πάντοτε ήταν ο σημαιοφόρος μαθητής Πετράκης Γιάλλουρος.
Η αυθαιρεσία των Βρετανών εκφραζόταν καθημερινά με έρευνες, συλλήψεις και βασανιστήρια, η δε απάνθρωπη και τυραννική συμπεριφορά τους με τα κρατητήρια της Κοκκινοτριμιθιάς και τα Φυλακισμένα μνήματα, στα οποία είχαν ταφεί κρυφά δεκατρείς γενναίοι για την αποφυγή λαϊκών διαδηλώσεων. Οι τόποι της θυσίας των Αγωνιστών άφθονοι: Μαχαιράς και Μερσινάκι, Δίκωμο και Λιοπέτρι… («Ο Απελευθερωτικός Αγώνας 1955-59, 1η Απριλίου 1955», ό. π. )
Χωρίς αυτόν τον αγώνα, η Κύπρος δεν θα εξασφάλιζε την ανεξαρτησία της. Ενώ η ΕΟΚΑ άρχισε τη δράση της ως κλειστή συνωμοτική οργάνωση με τη χρήση ψευδωνύμων , σύντομα απέκτησε την καθολική αποδοχή του κυπριακού ελληνισμού. Όλοι συμμετείχαν : η Εκκλησία, μέσω της ιεραρχίας, των απλών κληρικών και των μοναστηριών , η νεολαία, οι γυναίκες, οι οποίες αναλάμβαναν και διεκπεραίωναν πολλά καθήκοντα και αποστολές, οι κάτοικοι των αστικών περιοχών και ο αγροτικός πληθυσμός.
Η Ε.Ο.Κ.Α. είχε «τους ήρωες, τους μάρτυρες, τα ολοκαυτώματα». Μαζί με τον ηρωισμό των Γρηγόρη Αυξεντίου και Κυριάκου Μάτση, πρέπει να μνημονεύουμε και τη συμβολή της Λουκίας Παπαγεωργίου, πολύτεκνης και εγκυμονούσας μάνας την οποία δολοφόνησαν οι Άγγλοι στρατιώτες στο Αυγόρου. «Παπαπολυβίου για 1η Απριλίου: Κάθε αγώνας για ελευθερία αξίζει»,)
Υπάρχουν αμέτρητες μαρτυρίες από παθόντες οι οποίοι επέζησαν για τα βασανιστήρια των Άγγλων και των οργάνων τους κυρίως Τούρκων επικουρικών. Το βιβλίο της δημοσιογράφου Ελίνας Σταματίου «14 Εγκλήματα μιας Αυτοκρατορίας» εντοπίζει, μετά από επισταμένη έρευνα, «άγνωστα αρχεία και πηγές της αποικιοκρατίας». Με τη διασταύρωση μαρτυριών αποκαλύπτει και τεκμηριώνει 14 περιπτώσεις ανδρών 17-37 ετών, σε διάφορα μέρη, «οι οποίοι συνελήφθησαν και υπέστησαν φριχτά βασανιστήρια μέχρι θανάτου». Τα δεκατέσσερα εγκλήματα διαπράχθηκαν , καθ΄ ην στιγμήν η «πολιτισμένη» Βρετανία δεσμευόταν από την Οικουμενική Διακήρυξη για απαγόρευση των βασανιστηρίων! (Κώστας Μαυρίδης , «14 εγκλήματα μιας Αυτοκρατορίας» και το μεγαλείο ενός λαού». «Παπαπολυβίου για 1η Απριλίου: Κάθε αγώνας για ελευθερία αξίζει», ό. π.)
Εορτασμός των 70 χρόνων από την έναρξη του Αγώνα της ΕΟΚΑ στην Αθήνα
Στο Σπίτι της Κύπρου διοργανώθηκε από την Πρεσβεία της Κυπριακής Δημοκρατίας και το Συμβούλιο Ιστορικής Μνήμης Αγώνα ΕΟΚΑ 1955-1959 (Σ.Ι.Μ.Α.Ε) ο εορτασμός των 70 χρόνων από την έναρξη του Εθνικοαπελευθερωτικού Αγώνα της ΕΟΚΑ (1955-1959), στις 2 Απριλίου 2025.
Με απόφαση της Υπουργού Παιδείας, Θρησκευμάτων και Αθλητισμού της Ελλάδος κας Σοφίας Ζαχαράκη, θα τιμάται από εφέτος ο Εθνικοαπελευθερωτικός Αγώνας της ΕΟΚΑ (1955-1959) στα ελληνικά σχολεία. Ο Πρέσβης της Κυπριακής Δημοκρατίας, κ. Σταύρος Αυγουστίδης, και ο Πρόεδρος του Συμβουλίου Ιστορικής Μνήμης Αγώνα ΕΟΚΑ 1955-1959, κ. Ανδρέας Μαϊμαρίδης απηύθυναν Χαιρετισμό. Ο κ. Πέτρος Παπαπολυβίου, Αναπληρωτής Καθηγητής και Κοσμήτορας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Κύπρου, μίλησε με θέμα, «Τι ήταν και τι ήθελε η ΕΟΚΑ. Μια αποτίμηση του Απελευθερωτικού Αγώνα του 1955-1959, εβδομήντα χρόνια μετά την Πρωταπριλιά του 1955».
Με τους μουσικούς, Ζαχαρία Μουζάκη, στο πιάνο και Βασίλη Χατζηλούκα, στην κιθάρα και με τον διακεκριμένο ερμηνευτή Κώστα Χατζηχριστοδούλου, ακολούθησε σύντομο μουσικό πρόγραμμα. Προβλήθηκαν ακόμη αφενός το βίντεο παραγωγής Σ.Ι.Μ.Α.Ε. με τίτλο «70 χρόνια ΕΟΚΑ» και αφετέρου η ταινία μικρού μήκους, «Χαρταετός», παραγωγής του 2ου Γυμνασίου Ελληνικού, η οποία έλαβε το πρώτο (1ο) βραβείο σε Πανελλήνιο Μαθητικό Διαγωνισμό που διοργάνωσαν η Γενική Γραμματεία Θρησκευμάτων του Υπουργείου Παιδείας, Θρησκευμάτων και Αθλητισμού και η Ειδική Συνοδική Επιτροπή Πολιτιστικής Ταυτότητας της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος, με θέμα τις τελευταίες στιγμές του Ευαγόρα Παλληκαρίδη, ήρωα της Ε.Ο.Κ.Α. Εν συνεχεία, οι δύο μαθητές Ιωάννης Σελλής και Άγγελος Τσιούρης είχαν απαγγείλει ένα απόσπασμα από το εμβληματικό ποίημα του εθνικού ποιητή της Κύπρου και του Ελληνισμού, Βασίλη Μιχαηλίδη «Η 9η Ιουλίου του 1821 εν Λευκωσία (Κύπρου). («70ή Επέτειος της Έναρξης του Εθνικοαπελευθερωτικού Αγώνα της ΕΟΚΑ 1955-1959», Δελτίο Τύπου)
Μεταξύ του πολυπληθούς ακροατηρίου ήταν και ο Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Γουϊνέας , Υπέρτιμος και Έξαρχος Παραθαλασσίας Αφρικής, κ. Γεώργιος, εκ Λεμεσού Κύπρου , Εκπρόσωπος του Πατριάρχη Αλεξανδρείας και πάσης Αφρικής κ.κ. Θεοδώρου στην Αθήνα και Διευθυντής του Γραφείου του Πατριαρχείου στην ελληνική πρωτεύουσα. Σε ανταλλαγή τηλεφωνικών μηνυμάτων(25 Απριλίου 2025) ανέφερε ότι ο ήρωας Βλαδίμηρος Ηρακλέους υπήρξε συγγενής του. Είχε γεννηθεί το 1937 στην Τσάδα της Πάφου και κατετάγη από τους πρώτους στην ΕΟΚΑ . Συμμετείχε ακόμη ως εθελοντής και στην προάσπιση της Κυπριακής Δημοκρατίας, όταν, μετά την εκδηλωθείσα τουρκοανταρσία το 1963 ,Τούρκοι στράφηκαν αιφνιδιαστικά κατά αόπλων πολιτών στην αγορά του Κτήματος (Πάφου), στις 7 Μαρτίου 1964. Δύο ημέρες αργότερα, τραυματίσθηκε θανάσιμα από τουρκική σφαίρα στο κεφάλι. (« Η ζωή του ήρωα Βλαδίμηρου Ηρακλέους», …)
Ενδεικτική βιβλιογραφία και ιστογραφία
-Αγγελετόπουλος Γεώργιος, Η Hürriyet και η Πολιτική της Τουρκίας στο Κυπριακό (1948-1955) , Λευκωσία: Ρίζες, 2023.
-Αργυρίδης Ανδρέας, Πρωθιερεύς, Η ζωή μου στα κρατητήρια των Άγγλων 1955-1959, πρόλογος: Ιωάννης Χρ. Ιακωβίδης , Λευκωσία: Κ. Επιφανίου, 2010.( Ο μακαριστός πρωτοπρεσβύτερος, Α. Αργυρίδης, ήταν θείος εκ μητρός της αείμνηστης συζύγου του γράφοντος, Νίκης Παναρέτου-Ιακωβίδου).
–Βασιλείου, Ευθύμιος – Μίμης , Βασανιστήρια και οι 14 Ηρωομάρτυρες της ΕΟΚΑ που πέθαναν στα ανακριτήρια των Βρετανών 1955-1959 , Λευκωσία: Συμβούλιο Ιστορικής Μνήμης Αγώνα Ε.Ο.Κ.Α.1955-1959 (Σ.Ι.Μ.Α.Ε.), 2017.
-«Βρετανική Κυριαρχία (1878-1960 » , στο Περί Κύπρου, Λευκωσία: Γραφείο Τύπου και Πληροφοριών της Κυπριακής Δημοκρατίας, 2009, σελ.49-50.
–«70ή Επέτειος της Έναρξης του Εθνικοαπελευθερωτικού Αγώνα
της ΕΟΚΑ 1955-1959», Δελτίο Τύπου, Αθήνα: Σπίτι της Κύπρου, 03 Απριλίου 2025.
-«Eκδήλωση για τον εορτασμό της 70ης Eπετείου του Εθνικοαπελευθερωτικού Αγώνα της ΕΟΚΑ 1955-1959», στο https://diavlos.grnet.gr, 2 Απριλίου 2025.
-« Η ζωή του ήρωα Βλαδίμηρου Ηρακλέους», στο http://vladimiros-irakleous.blogspot.com
-« Η τελευταία περίοδος της Αγγλοκρατίας στην Κύπρο, 1941-1959», στην Ιστορία του Ελληνικού Έθνους (Ι.Ε.Ε.), Σύγχρονος Ελληνισμός. Από το 1941 έως το τέλος του αιώνα, Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 2000, σελ.430-468.
-Καούλλας Γ. Λάμπρος –Σταυρή Μιχάλης, Εξόριστοι για την Ελευθερία: Αγωνιστές της ΕΟΚΑ στις βρετανικές φυλακές και η κυπρο-ιρλανδική συνεργασία, Λευκωσία: Ρίζες, 2022.
-Μαυρίδης Κώστας, «14 εγκλήματα μιας Αυτοκρατορίας» και το μεγαλείο ενός λαού», στο https://www.philenews.com, 29 Μαρτίου 2025.
-«Ο Απελευθερωτικός Αγώνας 1955-59, 1η Απριλίου 1955», στο https://lekythos.library.ucy.ac.cy
–Παλληκαρίδου- Ποσπορή, Γεωργία, Ο Ευαγόρας, ο αδερφός μου…, Αναφορά, Λάρνακα: Πήλιο, 2008.
-Παπαπολυβίου Πέτρος, Πτυχές και Διαθλάσεις του Κυπριακού 1821. Πρόσωπα, σχέδια και σκιές, Λευκωσία: Ρίζες, 2022, σελ.289-313: « Στα βουνά για ένα νέο Εικοσιένα: Απόηχοι και προσλήψεις της Επανάστασης του 1821 στον Αγώνα της Ε.Ο.Κ.Α.».
-«Παπαπολυβίου για 1η Απριλίου: Κάθε αγώνας για ελευθερία αξίζει», στο https://www.sigmalive.com, 31.03.2025.
-Σταματίου Ελίνα, 14 εγκλήματα μιας αυτοκρατορίας, πρόλογος : Θάσος Σοφοκλέους , Λευκωσία: Ηλίας Επιφανίου, 2021.
-« Σύντομη Ιστορική Αναφορά στον Απελευθερωτικό Αγώνα της Ε.Ο.Κ.Α στην Κύπρο (1955-1959)», στο https://www.eoka.org.cy
– Το Ημερολόγιον του Γρίβα. Η Τρομοκρατία εν Κύπρω, εισαγωγή-επιμέλεια: Πέτρος Παπαπολυβίου, Λευκωσία: Ηλίας Επιφανίου, 2020.
- Χαραλαμπίδης Κυριάκος, « Αναστοχασμοί στα πενηντάχρονα του Απελευθερωτικού Αγώνα της Ε.Ο.Κ.Α.1955-59», στο Κύπρος .Αγώνες Ελευθερίας στην ελληνική Ιστορία, ό. π., σελ.283-297.
– Χατζηβασιλείου Ευάνθης, «Ο τελευταίος ελληνικός εθνικοαπελευθερωτικός αγώνας: Κύπρος, 1954-1959. Βασικοί άξονες και προοπτικές μελέτης», στο Κύπρος .Αγώνες Ελευθερίας στην ελληνική Ιστορία, Αθήνα: Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών. Επιτροπή για την Κύπρο, σελ. 261-281.
